Pasifika navigation
- Home
- Widgets
- Effective teaching
- Engaging with parents
- Tapasā
- Talanoa Ako - Pacific Talk About Education and Learning (TA PTEL)
- Pacific Education 2020–2030
- LEAP
- Pacific languages
- About this site
- Resources
- Research
O fautuaga mo le gagana Sāmoa e fa'apea:
Ua iai nei ni mau mai su'esu'ega e lagolagoina le talitonuga e aogā le a'oa'oina o le kalama mo le atina'eina o fa'atulagaga sa'o o le gagana.
O a'oa'oga o lo'o fa'avasega a lātou polokalame i 'autū, ua faigatā ona iloa p'oo le fea vāega o le polokalame e fa'aofi ai le kalama. O le gagana Sāmoa fo'i ua lē o iai ni fa'avasegaga patino o le kalama i vāega e a'oa'o muamua ma fa'asolosolo atu ai i tūlaga loloto. Pau le tūlaga ua mautinoa e tāua le a'oa'o o le kalama toe tāua fo'i le a'oa'o o le gagana ina ia mafai ona fa'aaogā e feso'ota'i ai. O lona uiga o tūlaga e mo'omia o ni faiga e tu'ufa'atasia ai tūlaga nei e lua – o le a'oa'o o le kalama, ma fa'aaogaga o le gagana i feso'ota'iga.
Ua taua e Ellis (1999) o le faapolokalameina o le kalama i lesona ua aafia ai ni fesili se tolu.
Ua manino mai su'esu'ega, ua iai ni māfua'aga ua lē talafeagai ai ona a'oa'o le kalama i le 'āmataga o le a'oa'oina o se gagana lona lua. O polokalame o lo'o a'oa'o ai tamaiti i matā'upu uma i se gagana lona lua e lē fa'amamafaina le a'oa'o o le kalama i ona fa'atūlagaga. O tūlaga fa'atāuaina i ia polokalame o le lava lea o avanoa e fa'alogo ma feso'ota'i ai tamaiti i le gagana lona lua. O le isi itū o le 'āmataga o le a'oina o se gagana, o lo'o mafuli le taumafai o le tagata i le fatufatuga, ma le a'oina o 'upu, ma le taumafai lea e fa'aaogā e ui e le o 'ato'atoa le iloa i fa'atūlagaga o 'upu. O lona uiga mo tamaiti fa'atoā a'o lā lātou fa'asāmoa e tatau ona tele ni gāluega e fa'atupula'ia ai a lātou 'upu, ma a'o ai fa'aleoga e pei o vāega o 'upu e fa'amamafa, o gaugāleo, o le tosoina o leo, o leo o silapela, o sipelaga, ona fa'atoā taumafai ai lea e mālamalama i tulafono o le tu'ufa'atasiga o 'upu a'o fa'aaogā.
O le loloto ma le lautele o le a'oa'oga o le kalama e fuafua i sini o lo'o fia 'ausia. Sa masani ona tausisi ia sa'o ma iloa 'ato'atoa le kalama o se gagana. Sa tele fo'i lesona e au'ili'ili ma gālulue ai i vāega o le kalama. I lenei vaitau ma talitonuga i gagana ua fautuaina ai le tāua o le mālamalama muamua i aga o le gagana, ma ona fa'atūlagaga, nai lō le taumafai e a'o fa'atauloto tūlāfono 'uma o le kalama. O lona uiga e tatau ona lava ni fa'ata'ita'iga e taumafai tamaiti e faifai mai ai po'o le ā le tūlāfono. O le fa'ataunu'uina o ia tūlaga e mafai ona fa'aaogā e tamaiti la lātou gagana muamua (fa'aperetānia) e fa'atalanoa ma au'ili'ili ai le kalama o fuai'upu Sāmoa, ma fa'atusatusa i le gagana Peretānia. O se isi tūlaga e aogā mo tamaiti o le fa'aaogā lea o lā lātou gagana Peretānia e fatufatu ai fuai'upu ma tala (ina ia le fa'ava'atu'ia o lātou māfaufau) ona fa'aliliu lea i le gagana Sāmoa. E 'avea lea ma 'auala e mafai ona iloilo e i lātou le fatu'āiga o fuai'upu i le gagana Sāmoa.
E tāua le iai o ni gāluega fetufāa'i e a'oa'o ai le kalama o lo'o mo'omia. O se fa'ata'ita'iga afai o lo'o fia a'o'ao le faia o fuai'upu veape, e mafai ona gālulue ta'ito'alua tamaiti – o se isi e iai 'āmataga o fuai'upu, a'o le isi e i ai fa'ai'uga. Ona gālulue fetufāa'i lea ina ia 'uma ane ua 'ato'atoa ma sa'o fuai'upu. Ua avatu i lalo se fa'ata'ita'iga fa'apea:
Tagata A | Tagata E |
Amataga o se fuaiupu | Iuga o se fuaiupu |
1. Ua alu | a. talo. |
2. E timu | e. le logo. |
3. Sa fa'atau | i. le aso. |
4. Na tā | o. le tama. |
u. Savai'i le va'a. |
E mafai fo'i ona fa'alogologo tamaiti i se tala ua aofia 'uma ai tūlaga o i fuai'upu ona fa'atoā gālulue lea e tu'ufa'atasi.
O se isi 'auala o le fa'asa'o e le faiā'oga o ni tūlaga o lo'o sesē ai fa'aaogaga a tamaiti. E mafai ona fai sa'o lava i le taimi o lo'o tupu ai, pē fa'atali i se taimi mulimuliane. O se isi 'auala e mafai ona 'āmata i se gāluega fetufāa'i o lo'o fiafai ona au'ili'ili lea o 'upu o lo'o mo'omia ma le kalama o le'ā fa'aaogāina ona fa'amālamalama lea i tamaiti a'o le'i faia le gāluega. E mafai ona fa'avasega fa'apea:
E aogā fa'avasegaga fa'apea ina ia mata'itū ai tūlaga o mo'omia. 'Ae iai ni tūlaga e tatau ona nofo va'ava'ai i ai le faiā'oga. O le tūlaga muamua, o le fa'afaigatā lea ona tāofi mau tamaiti e fa'aaogā le kalama o lo'o mo'omia. O le tūlaga lonalua, e ono 'avea le tausisi i ni fa'atūlagaga masani ma mea e fa'aitiitia ai le taumafai e fetu'una'i le gagana i ni ā lātou lava fa'aaogaga. E tāua lā le iai o 'auala 'ese'ese e mafai ona fesuisuia'i fa'atūlagaga o fuaitau e fa'aaogā e tamaiti.
O se isi 'auala ua fautuaina o le fa'aaogā lea o le fa'alogo e mātau ai fa'aaogaga sa'o o lo'o mana'omia. E lima la'asaga o lea 'auala.
Ua fautuaina e Ellis (1999) le lē tu'ufa'atasia o le silapasi o le fa'aaogaga o le gagana i fetufaā'iga ma se silapasi o le kalama, a ia va'ava'alua. O lona uiga ia le taumafai e fa'aofi le a'oa'oina o le kalama i totonu o fa'aaogaga o le gagana i fetufaā'iga a ia fa'a'ese'ese pea. E mafai ona fa'aata fa'apea:
Vāega 'āmata i le gagana | Fa'aaogaga o le gagana i 'auala fetufaa'i. |
Vāega ua feoloolo le gagana | Tu'ufa'atasiga o fuai'upu lavelave. |
Vāega ua lelei le gagana | Kalama o fui'upu, fuai'upu. Fatua'ia o 'upu fa'aleoga, ma fa'aigoa mata'itusi, ma silapela. |
(Ellis, 1999, itulau 11)
O le fuafuaga a le faiā'oga i totonu o le vasega e lua vāega. O le vāega muamua ma o le mamafa foi lea o le ao'a'oga ua aofia ai tūlaga e fa'aaogā ai le gagana i fetufaā'iga. O le vāega lona lua o se vāega 'uti'uti lea ma ua aofia ai tūlaga o le kalama. O le fa'avasegaina i le ata, o tamaiti fa'atoā 'āmata le a'oina o le gagana ua mafuli i le fa'alogo muamua 'ae 'uti'uti lava se kalama e a'oa'oina. O le kalama fo'i e 'āmata ai ua aofia ai le mātau o mata'itusi ma fa'aleoga, 'ae mafuli i le atina'eina o 'upu. O tamaiti ua feoloolo lā lātou gagana, ua tatau ona taga'i i le kalama o fui'upu ma fuai'upu. O tamaiti ua lelei lā lātou gagana ua tele le taimi pe tusa ma le 'afa o le taimi ua 'ave i le kalama, i le tu'ufa'atasiga o le gagana i fa'aaogaga 'u'umi, ma le lavelave o fuai'upu.
O le filifilia o vāega o le kalama e a'oa'oina ua mafai ona faia i le va'ai lea i tūlaga o lo'o sesē so'o ai tamaiti ma tūlaga o le mana'omia, o se fa'ata'ita'iga, i fetufaā'iga, tusitusiga. E le o iai ni mau mai su'esu'ega e iloa tonu ai le fa'asologa o le kalama o le gagana Sāmoa mo le a'oa'oina, 'ae mafai ona fa'alagolago i le poto masani ma ni fa'avae ua ta'ua i luga. O le fa'asologa o vāega o le kalama e a'oa'oina e ao lava ona 'āmata mai i vāega faigōfie se'ia o'o atu i vāega faigatā. E mafai ona fa'aaogā ni tūlaga e fuafua i ai le faigatā pe'ā fa'apea e tele ni tūlaga o aofia ai e pei o fuai'upu lavelave. O se isi tūlaga e faigatā ai, pe'ā fa'apea e tele tūlaga ua 'ese mai i le tulāfono (o se fa'ata'ita'iga, o nauna "e, o", ma le "o" – lou, sou, ma nauna "e, o", ma le "a" – lau, sau. O se isi tūlaga e ono faigatā ai o le 'ese'ese tele lea o le gagana Sāmoa ma le gagana Peretānia, o se faata'ita'iga, o le fa'atūlagaga o fuai'upu Sāmoa e tele ina 'āmata i veape.
'A aotele fautuaga mo le a'oa'oina o le kalama o le gagana Sāmoa ona fa'apea lea: