Pasifika navigation
- Home
- Widgets
- Effective teaching
- Engaging with parents
- Tapasā
- Talanoa Ako - Pacific Talk About Education and Learning (TA PTEL)
- Pacific Education 2020–2030
- LEAP
- Pacific languages
- About this site
- Resources
- Research
You are here:
- Home >
- Pacific languages >
- Gagana Sāmoa >
- Alagā'oa mo le Gagana Sāmoa i le Initaneti >
- Motugā’afa 5 >
- 5.3
5.3 Filifilia o 'Upu e A'oa'oina
E le o 'upu uma e tutusa le fa'amamafa o a'oao'ga e 'ave i ai. O ni isi o 'upu e fa'aaogā so'o a'o ni isi 'upu e seāseā fa'aaogā pe ua maua fo'i i ni tūlaga fa'apitoa. O tūlaga e pei ona ta'ua e Nation (1988), ua le o 'upu uma e tatau ona iloa vāega uma ia. O ni isi 'upu ua na'o le uiga e tatau ona mālamalama i ai pe'ā fa'alogo pe faitau.
E le o iai ni su'esu'ega patino i 'upu o le gagana Sāmoa e ta'atele lo lātou fa'aaogaga. O le filifilia o 'upu e tatau ona a'o e tamaiti, 'aemaise lava i lātou o lo'o a'oina le gagana Sāmoa o se gagana lona lua e mafai ona faia i luga o ni manatu fa'avae fa'apea:
- Ia filifilia 'upu e ta'atele ma mana'omia i le fa'a'upuina o le tele o manatu, lagona, mana'oga, fa'atonuga i si'osi'omaga o tamaiti e pei o le 'āiga, ā'oga, ma vaifanua. O se fa'ata'ita'iga o 'upu e mo'omia ona fa'amatala ai le fa'asinomaga o le tamaitiiti.
- Ia filifilia 'upu e mana'omia i le tele o tūlaga, e aogā i matā'upu 'ese'ese o le ā'oga fa'apea tulaga lautele, e maua i nusipepa ma isi ala fa'asalalau, e maua i nofoaga faitele.
- Ia a'oa'o 'upu fa'aaloalo o 'upu ta'atele e mana'omia i feso'ota'iga a tamaiti ma ē mātutua, o se fa'ata'ita'iga: O ai lou suafa? Ua e laulelei? O lou ava lea.
- Ia a'oa'o tū ma aga o le gagana fa'aaloalo faigōfie, o se fa'ata'ita'iga: O lo'u igoa o Samu (ae le o) O lo'u suafa o Samu.
- Ia a'oa'o fōliga o 'upu i le gagana "t" ma le gagana "k".
- Ia a'oa'o fōliga o 'upu e fa'aaogā ai fa'ailoga ma ō lātou fa'aleoga.
- Ia a'oa'o 'auala e fa'atupula'ia ai 'upu fou, o le fa'aaogā o 'upu ua leva ona iai i le gagana 'ae ua seāseā fa'aaogā e fa'amatala ai konesepi fa'aonapōnei, o se fa'ata'ita'iga, tua'ele'ele, malamala; o le tu'ufa'atasia o ni 'upu se lua, o le fa'amatala i se fui'upu, o le nonō mai i isi gagana i se tūlaga fa'aliliu sa'o, ekālesia, sipuni.
E mafai ona fa'aata fa'apea si'osi'omaga o tamaiti e ao ona mātauina i le filifilia o 'upu:
O le fatu o le ata o le 'āiga – o 'upu ta'atele i feso'ota'iga i totonu o le 'āiga e tatau ona 'ave i ai le fa'amuamua. E aofia ai 'upu e fa'a'upuina le fa'asinomaga o le tamaitiiti, o ona lagona ma mafaufauga. O lona'lua o li'o o le ā'oga – o 'upu e mana'omia i feso'ota'iga i totonu o le ā'oga ma le a'oina o matā'upu. O le lona tolu o li'o o vaifanua – o 'upu e mana'omia i feso'ota'iga i vaifanua ua aofia ai ala fa'asalalau, o ekālesia, fa'afiafiaga.
(Cummins, 2001)