Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:

You are here:

5.11.2 O Galuega Sā'ili mo le Fa'aleleia Atili o Fa'ata'ita'iga

Kolisi a Penrose, Aukilani

O nei lesona na saunia mo le tausaga 11 e fa'aagaaga tele mo tamaiti fa'ato'ā a'oa'oina le gagana. O le vasega e to'avalu e na fānanau i Niu Sila 'ae to'afā e o mai i Sāmoa.

O alāfua o gāluega fuafa'atatau e maua mai i le itūlau 46o le Ta'iala o le Gagana Sāmoa Niu Sila, i le vāega 3.

Alāfua

E tatau ona maua ni avanoa e i lātou o lo'o a'oina le gagana e:

  • fa'aaogā ai le gagana Sāmoa i gāluega 'ese'ese o aso ta'itasi
  • fefa'aalia'i ai lagona ma uiga.

Fuafa'atatau

E tatau ona mafai e i latou o lo'o a'oina le gagana ona:

  • fa'aali lagona loloto (ma ona faamalamalamaga e fa'alautele ai).

Fautuaga mo ni 'Upu ma le Fa'aaogāina o 'Upu

O le fa'alauteleina o fuafa'atatau mo nei lesona ua maua lea i le Ta'iala o le Gagana Sāmoa i Niu Sila, ulutala fautuaga mo ni 'upu ma le fa'aaogāina o 'upu (itūlau 50-51).

Fa'anaunauga ia 'Ausia

Na fa'amālamalama e le faiā'oga i le vasega fa'anaunauga e fia 'ausia:

  • ia a'oa'oina 'upu e atagia ai lagona ma māfaufauga ina ia mafai ai ona tautala ma fa'amatala manatu ma lagona i le lumana'i;
  • ia a'oina 'upu e atagia ai māfaufauga ma lagona ina ia mafai ona fai i tusitusiga i le lumana'i;
  • sa tu'u le avanoa i le tamaitiiti e tusi ai sana ia lava fa'anaunauga e tasi na te fia 'ausia (e tusi i lana 'api).

O nei fa'anaunauga (a le vasega) sa tūsia i se siata ma fa'apipi'i i le laupapa 'ina ia taula'i pea i ai le va'ai a tamaiti a'o fai lesona. O nisi o fa'anaunauga na tusi e tamaiti e aofia ai:

  • Ou te fia a'oina 'upu e fai i lo'u 'āiga ma a'u uō e fa'amatala ai o'u lagona;
  • Ou te fia a'oina 'upu e fai ai sau tautalaga.

Gāluega

1. Sa faitauina le tala O le Pese a Tina, tūsia e Sarona Aiono-Iosefa (Ueligitone: Alagā'oa o le Atamai, 1999 – a itema numera 23633) ma talanoa i lagona o lo;o i le tala, 'ātoa foi ma tagata ma mea tutupu ina ia mālamalama lelei tamaiti.

2. Na avea lea ma fa'asinoala i le 'autū o le lesona – o le talatalanoaina o 'upu o lagona. Na talatalanoa le faiā'oga ma le vasega ina ia maua mai ni 'upu e fa'asino tonu i lagona. Ona o le tele o le vasega e fa'alelelei tele le silafia i le gagana Sāmoa sa fa'aaogāina ai ma le gagana Peretānia. Fa'ata'ita'iga:

Mā (shame) Vaivai (weak)
Fiafia (happy) Mālosi (strong)
Fa'anoanoa (sad) Ita (angry)

3. Sa vaevaeina i vāega e ta'ito'alua. O le gāluega tusitusi o le su'e lea o ni 'upu e māfua mai, pe e mafai fo'i ona ō fa'atasi ma le 'upu 'autū ua māfaufauina e le vasega. E tofu le vāega ma 'upu ta'i tolu. O lenei gāluega sa faia i gagana e lua. E tusi fa'aapogāleveleve i le siata.

4. Na māe'a lea ona ōmai fa'atasi lea o vāega 'ese'ese ma fa'amatala a lātou siata, o 'upu ogātotonu ta'i tolu ma o lātou fa'aapogāleveleve. Na fa'apipi'iina nei siata fa'asolosolo i le potu e faitau ai le vasega ina ua 'uma fa'amālamalamaga.

5. O le gāluega na soso'o ai o le filifili lea o tamaiti i se 'upu 'autū mai i siata e tusi ai se tusitusiga fa'ata'ita'i mo se tautalaga e lē i lalo ifo o le lua minute, e fa'atatau i so'o se ulutala i mea o tutupu i lō lātou si'osi'omaga:

O lou 'āiga o se 'āiga e fiafia e fai fai mea fa'atasi. O le Kerisimasi o se aso fiafia mātou te fa'atasitasi ai ma 'āiga ma talatalanoa. O nisi fo'i aso pe'ā tutupu maliu, ua fa'anoanoa tagata o lo'u 'āiga ma fetāgisi e pei o le maliu o le tinā o lo'u tamā i Aukilani ('upu 'autū – fiafia).

O nei tusitusiga fa'ata'ita'i sa fa'atagaina se piliota e tasi 'ātoa ai ma gāluega i le fale e tusi ai. Sa gālulue ai le faiā'oga ma tamaiti ta'ito'atasi e fesoasoani i ā lātou tusitusiga.

6. Sa toe vaevae i vāega e ta'ito'alua ma fai ai tautalaga ua saunia. E fai muamua le tautalaga a le tasi a'e fa'alogologo le isi. Māe'a lea ona fai fo'i lea o le tautalaga a lē na fa'alogologo. Sa fa'aaogāina lea pepa (na saunia e le faiā'oga) e tusitusi ai i lalo lagona o le o lo'o fa'alogologo:

Pepa o Gāluega
Po'o e mālamalama i le tautalaga?
 
O le ā se ulutala ('upu e tasi) e fa'atatau iai le tautalaga?
 
O le ā se mea tāua e tasi o fa'amatala mai?
 
O le ā sau fesili e fesili i lē o lo'o fai le tautalaga?
 
O ā nisi ou lagona i le tautalaga?
 

Sa toe fa'atasitasi le vasega ona lipoti mai lea e le tamaitiiti na fa'alogologo le tautalaga a lē na lā talanoa.

Iloiloga

1. Na a'o 'uma e le faiā'oga mea nei mo lana iloiloga:

a. tusitusiga fa'ata'ita'i o tautalaga a tamaiti;

e. pepa na fa'atumu e tamaiti a'o fa'alogologo i tautalaga.

O nei pepa na iloilo e le faiā'oga i se itū e lē tu'uina i ai ni maka po'o ni togi 'ae o fautuaga i mea e lelei 'ātili ai tautalaga ma nisi fo'i vāega e fa'alautele ai mea ua lātou iloa.

2. Na saunia e le faiā'oga se pepa o iai ata o fōliga 'ese'ese. Na tufa atu i tamaiti e fa'atumu i 'upu sa'o. E sue' ai le mālamalamaga o tamaiti e uiga i 'upu o lagona e pei ona iai i le 'autū o le lesona.

3. Na sāunia fo'i le pepa e tusi ai e tamaiti 'upu fou ua lātou a'oa'oina ma maua mai i le lesona. O ī tonu e iloa ai po ua 'ausia fa'anaunauga e ona tusia i lalo i le amataga.

Back to top ^

Footer:

New Zealand Government

© Crown copyright.