Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

5.11.1 O Galuega Sā'ili mo le Fa'aleleia Atili o Fa'ata'ita'iga

Kolisi a McAuley, Aukilani

O lenei lesona na saunia mo le vasega o le tausaga 9, o lo'o gālulue i le vāega 3. O ulutala na fa'aaogāina mo gāluega a le vasega o le 'āiga, ā'oga, ma le lotu.

O alāfua ma fuafa'atatau e maua i le itūlau 46o le Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila.

Alāfua

E tatau ona maua ni avanoa e i latou o lo'o a'oina le gagana e:

  • fa'aaogā ai le gagana Sāmoa i gāluega 'ese'ese o aso ta'itasi
  • fefa'asoaa'i ai māfaufauga i ni mea sa faia, ni fa'amatalaga, ma ni manatu tōtino
  • fefa'aalia'i ai lagona ma uiga.

Fuafa'atatau

E tatau ona mafai e i lātou o lo'o a'oina le gagana ona:

  • 'āmata ma fa'aauau pe'ā se talanoaga
  • fesiligia ni 'autū po'o ni itū o le gagana
  • lipoti ni mea na tutupu
  • fa'aali lagona maofa pe fa'ameo
  • fa'aali lagona loloto ma ona fa'amalamalamaga e fa'alautele ai.

Gāluega

Na fa'amālamalama le autuo le lesona o le faalauteleina lea o le iloa e tamaiti o upu o o latou siosiomaga. O le ala lea o le filifilia o siosiomaga e tolu ua taua i luga. Na saunia e le faiaoga ni upu se tele e fa'atatau i le 'āiga, ā'oga, ma le lotu, o se fa'ata'ita'iga, tamā, tinā, puleā'oga, faiā'oga, faife'au, ā'oga Aso Sā. Sa le i lalo ifo o le luasefulu 'upu i le ulutala e tasi. Na tu'u fa'atasi uma 'upu o ulutala e tolu.

  1. Na vaevaeina le vasega i vaega taito'afā mo lā lātou gāluega muamua, o le fa'avasegaina lea o 'upu i lalo o ulutala o i luga. O ni isi 'upu sa faigōfie i tamaiti ona fa'avasegaina 'ae o ni isi 'upu sa faigatā. Na ō mai fa'atasi le vasega ma talatalanoa i mea e tutusa pe 'ese'ese ai fo'i a latou fa'avasegaga o 'upu. Sa fetufaa'i i latou i uiga o 'upu ta'itasi. Na māe'a lea ona kopi lea i api a tamaiti ulutala ta'itasi ma o lātou 'upu.
  2. O le gāluega lonalua a le vasega, o le fa'avasega lea o 'upu tau i le 'āiga i 'upu o ali'i ma 'upu o tama'ita'i, o se fa'ata'ita'iga, tama, teine, tuagane, tuafafine, uso o le tinā, ma uso o le tamā. O lenei gāluega sa faia ta'ito'alua e fa'amālamalama ātili ai 'upu 'aemaise tūlaga o lea tagata ma lea tagata i totonu o le 'āiga. O le isi gāluega na soso'o ai i vāega ta'ito'alua lava, o le fa'aaogāina lea o ia 'upu i ni fuai'upu e atagia mai ai le vā po'o le faiā fa'aletagata, o se fa'ata'ita'iga: O a'u o le ulumatua a o'u mātua. E mātutua o'u uso ma ou tuafāfine ia te a'u. Na 'avea le mālamalama 'ātili o tamaiti i 'upu ma fui'upu e faigōfie ai ona fausia a lātou fuai'upu. Na 'avea fo'i ma mea e mālamalama 'atili ai i 'upu Sāmoa tau i le 'āiga.Ina ua māe'a lea, ona talatalanoa lea ma fa'amālamalama ni isi vāega o le kalama o 'upu, e iai nauna ma veape. Na fa'aaogāina se tasi o tusitusiga a se tamaitiiti o le vāega 4 o lo'o fa'amatala mai ai le tala ia te ia, o lona 'āiga, ā'oga ma lana lotu. Na tufaina atu lea tusitusiga i le vasega ona vaseina lea o 'upu nauna tau ile 'āiga i le lanumoana, nauna tau i le ā'oga i le lanu mūmū, ma nauna tau i le lotu i le lanu meamata. O lenei gāluega sa fai ta'ito'atasi muamua e tamaiti ona siaki ai lea e le tasi le gāluega a le isi. O le gāluega sa fai i veape o le tusia lea e tamaiti ni 'upu fa'afeagai o veape na aofia i totonu o le tusitusiga, o se fa'ata'ita'iga, alu ma sau, nofo i lalo ma tū i luga.
  3. O se tasi o gāluega sa fai e le vasega a'o fa'agāsolo le lesona o le a'oa'o o soānauna. Sa faia lea i le a'oa'o fa'atasi o 'upu e le vasega 'ātoa i se talanoaga ona fa'atapula'a lea e tamaiti o ia 'upu e 'āmata mai i le tūlaga vaivai e o'o i le mālosi, po'o le maualalo fo'i e o'o i le maualuga. O se fa'ata'ita'iga o 'upu tau vevela ma le mālūlū e iai le māfanafana, vevela, 'a'asa, mālū, mālūlū, 'aisa, ma'alili. Sa fa'avasegaina e tamaiti e 'āmata mai i le 'aupito vevela e o'o ile 'aupito mālūlū.O ni isi 'upu e fa'amatala ai lagona sa fa'aaogā e tamaiti i ni fuai'upu ma parakalafa ina ia atagia mai ai le loloto o se lagona, o se fa'ata'ita'iga, ou te fiafia pe'ā ou sili i le vasega 'ae sili atu lo'u fiafia pe'ā maua so'u fa'ailoga. E poto Sina 'ae sili atu ona atamai lona uso.Sa au'ili'ili e tamaiti 'upu e tali uiga tutusa ma fa'amanino mai le so'otaga o uiga o ia 'upu i ni fa'ata'ita'iga. Na 'uma ona fa'avasega lea o 'upu mai le uiga lata mai se'ia o'o atu i uiga loloto. O se fa'ata'ita'iga, o 'upu e aofia i tūlaga o le ā'oga e tali tutusa uiga o le: "iloa" ma le "mālamalama". Na mafai ona fa'amatala e tamaiti uiga 'uma o le 'upu "mālamalama" – o se fa'ata'ita'iga, o le ao, o le pupula, o le malosi'aga e maua mai i le lā, o le tioata o le molītū, manino, o se māfaufau ua mataala i se tūlaga. O le 'upu "iloa" o le silafia? O ia au'ili'iliga na mafai ai ona fesoasoani i le fa'amaninoina o uiga o 'upu. O isi 'upu e tali uiga tutusa o le "poto", "atamai", "agava'a". O tamaiti e fa'alēlelei le lātou gagana sa mafai e i lātou ona fai ni gāluega fa'aapogāleveleve e fa'aata 'ai 'upu ma ō lātou 'au'āiga.O nei gāluega 'ese'ese na fa'agāsolo lava i le lēsona ina ia maua'a le mālamalama o tamaiti i uiga, so'otaga, tūlaga, ma le fa'aaogāina o 'upu i totonu o le lotoifale o le 'āiga, ā'oga, ma le lotu. Na filifilia ia vāega, ona o ni si'osi'omaga tāua ma lata mai i le olaga o le tamaititi. O lo'o mafai fo'i ona iai so lātou mālamalamaga i 'upu mo ia si'osi'omaga.


Footer: