Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

1.13.1 O Galuega Sā'ili mo le Fa'aleleia 'Atili o Fa'ata'ita'iga

1.13.1 Wainuiomata College, Wainuiomata

O le taumafaiga lenei a le aoga maualuga o Wainuiomata College sa fa'atino i le vasega o le Tausaga 11 ma le 12. O le susuga lava i le faiā'oga ia Naiutū Saitoa sa fa'atautaia le vasega. O Tamaiti i lenei vasega e fefiloi tapula'a o le malamalama ma le tautala i le gagana Sāmoa. O ē malamalama lelei i le gagana tautala ma fa'alogo fa'asāmoa; o ē mana'omia fa'amalamalamaga i le gagana Sāmoa ma le fa'aperetania; o ē matuā mana'omia le gagana Peretania e fa'amālamalama ai manatu. E iai ni tamaiti sa fananau i Sāmoa 'a'o nisi sa fananau i Niu Sila. O lenei matā'upu sa fa'atinoina i piliota e lua ae mafai foi ona faia i le tasi po'o le Tolu fo'i o piliota e fuafua lava i le Tapula'a o tamaiti o lo'o i le vasega.

O le ulumata'upu sa 'autū i ai o le fa'amatalaina lea o se tala o le vavau. O le tala la o le vavau sa fa'amatalaina: "O le Fe'e 'Āitu".

O le fa'amoemoe maualuga o lenei matā'upu o le a'oa'oina lea o le fa'alogo. Ia mautinoa lelei le fa'alogo i vaega fa'apitoa ma tāūa o lo'o fa'amatalaina mai i le tala. O le tulaga sa tapenaina o 'auala ia e fetufaa'i ai tamaiti ma ni 'auala e ma'ati ai le fa'alogo. A ma'ati le fa'alogo ua mautinoa lelei fo'i vaega fa'apitoa ma taūa o lo'o faamatalaina mai i le tala.

  • Ia fa'aleleia atili le fa'alogo a tamaiti ina ia aogā mo malamalama'aga i talanoaga.
  • Ia iloa tonu e tamaiti vaega 'ese'ese o se tala ma talanoaga e fa'alogologo ma malamalama i ai.

E tatau ona maua ni avanoa e i latou o lo'o a'oina le gagana e:

  • fetufaa'i o tomai
  • fetufaa'i fa'amaumauga
  • fetufaai manatu fa'aalia.

O ia vaega uma e tatau ona feso'ota'i ai lagona ma amio, fa'apea fo'i tomai ma le fa'auigaina o galuega va'aia.

O vaega o le Taiala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila o lo'o tusia i lalo, o lo'o fa'amatala atu ai fautuaga mo le 'aoaoga o galuega aua lava le ausia o alafua ma fuafaatatau mo vaega 'ese'ese.

Vaega 5

Faalogo

E tatau ona iai ni galuega faatino e iloa ai e i latou oloo aoina le gagana ni avanoa e:

  • faalogo ai i se polokalame mai le letio, ona toe faavasega lea e ia lenei polokalame i ona manatu;
  • faalogo ai i nisi manatu ma taofi e uiga i se mataupu;
  • faalogo ai i se finauga;
  • faatino ai se suesuega/sailiga;
  • ta aofai/tuufaatasi ai ni tusitusiga o lauga.

(Taiala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 64)

Vaega 6

Fa'alogo

E tatau ona iai ni galuega faatino e iloa ai e i latou oloo aoina le gagana ni avanoa e:

  • faalogo ai i se tala ma tau mai nisi iuga e talafeagai;
  • faalogo i faiga lauga eseese. E ao ina faalogologo tamaiti i aga ma faiga a tagata eseese ia latou lauga atoa ai ma ituaiga lauga e faia i tulaga eseese e pei o faaipoipoga, taga tatau, aiava, maliu.

(Taiala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 72)

Vaega 7

Faalogo

E tatau ona iai ni galuega faatino e maua ai e i latou oloo aoina le gagana ni avanoa e:

  • mafai ona maua mai ai ni faamatalaga auiliili i ni mea e faalogo i ai;
  • mafai ona maua mai le autu o se mataupu tusia;
  • faalogologo i ni faatonuga anoanoai;
  • faaeseese ai mea moni ma manatu faaalia;
  • mafai ona iloa le autu, le faasologa ma vaega o ituaiga sionara tusitusiga eseese;
  • faalogologo i ni faasalalauga eseese pei o initaviu, talanoaga, fono.

(Taiala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 79)

Sa aoaoina i tamaiti tomai poo agavaa i itu eseese e ao ina faalogo ma matau ao famatalaina le tala. O nei vaega e aofia ai: ituaiga upu, o le faafetauiga o upu ma uiga, faalogo ma matau aga o le faaleoga ma le fegauiaiga o leo, fesootaiga o upu, galuega e toe manatu ai i uluai aoaoga, faataitaiga o le talanoaina lea o le uiga o tala tuu poo tala o le vavau, ma taua i talafaasolopito.

Sa vaevaeina le vasega i ni vaega ma taumafai e fau ni fesili e ono fesiligia pea uma ona faamatalaina le ala e fua i ai le lelei o le faalogo. O fesili e mafai ona fau mai i ni vaega taua pe taua aiai e pei o le; autu, mafuaaga, alagaupu, upufaauigalua, muagagana, ma isi.

Sa vaevaeina le vasega i ni vaega ao lei faamatalaina le tala. O ia vaega e taitoafa tagata e iai. O tagata taitoatasi i le vaega ua avea ma tagata tomai faapitoa i se autu i totonu o la latou vaega. Talu ai ona o le vasega e fefiloi le tausaga 11 ma le 12 sa ou vaevaeina tamaiti ina ia galulue faatasi tausaga 11 ma le 12 aemaise foi tamaiti sa fananau i Sāmoa ma tamaiti na fananau i Niu Sila.

O autu e fa ua vaevaeina i ai tagata tomai faapitoa o le:

  • gagana;
  • agavaa;
  • manatu;
  • sionara.

O autu la nei e tofu le tagata tomai faapitoa ma le autu e tasi. Ao faitauina le tala e tatau ona faalogo ma matau itu eseese o autu e pei ona faalauteleina atu i lalo e faatatau i le tomai faapitoa ua uuina i ai.

Gagana Faapitoa

O le faalogo lea i upu faapitoa,gagana e faamatala ai se faatomuaga, ogatotonu ma le faaiuga, alagaupu, upufaauigalua, upuofo, upu faaoioi, upu faameo, aulagiga, gagana oloo faamatala ai le tala poo le t poo le k faapea, ma isi.

Faaleoga o le Tala

O agavaa o le faalogo i le faiga o leo, fegauiaiga, faaleoga, faamamafa, faamatalaina o mafaufauga, poo ni faatalatalanoaga.

Manatu Autu i le Tala

O le faalogo lea i ni manatu faapitoa oloo faamatalaina i le tala, faataitaiga, taua o le aganuu ma agaifanua, faamanatu poo vavau, ma o latou taua i le soifuaga i nei ona po, talafaasolopito, ma isi.

Sionara

O vaega faapitoa o le tala, po olea le faasologa, vaevaega o manatu, ituaiga igoa o tagata, fanua, vaitafe, ogaeleele, ogasami, aitu, manu, ma isi. O amataga ma faaiuga i faaupuga o faaaoga.

Sa tuufaatasi muamua uma tamaiti e faalogo mo le gagana, faapena tamaiti e faalogo mo agavaa, manatu, faamaumauga. Ona faatalanoa lea e i latou auala e ono faigofie ai la latou faalogo ma matau.

O se isi auala sa tapena e latou o se siata e iai uma vaega oloo moomia, e faalogo ma faatumu le siata. O se isi foi auala sa faaaoga e le vaega o manatu, o le tusi lea o se laina e matau ai le faasologa o le tala e amata mai i le folasaga, o mea na tutupu muamua, o le taualuga, ma iuga.

Talu ai ona o le vasega e iai ni tamaiti e leo la latou gagana muamua le gagana Sāmoa, sa iai taimi sa faaliliu ma faamalamalama ai upu ma faaupuga taua mai le gagana Sāmoa i le gagana Peretania. Sa vavae ese mai foi le vaega lenei i se taimi nao latou ma faitau e i latou le tala ua faaperetania.

O le faamoemoe ia iloa e i latou le auga o le ala. O la latou faalogo i le ala ua fai nao se tulaga latou te faataitai ai ona faalogo ma matau upu faapitoa, o se faataitaiga, upu e amata ai le tala, upu e sosoo ai vaega o le tala, upu e iloa ai olea faaiu le ala. O upu ia e fesootai ai vaega o le ala.

Sa matua faamalamalama auiliili foi uiga tonu o mea manaomia mai i tomai faapitoa. Ao faitauina le tala sa fatagaina tamaiti e tusi ni nai tusitusiga pupuu, upu poo ni faaupuga e faapitoa lava i le tomai oloo taumafai e faalogo i ai.

Na maea loa ona faamatala le tala ona o faatasi lea o tagata o tomai faapitoa e tutusa autu i se vaega e tasi. O se faataitaiga o tagata o tomai faapitoa o le gagana, e o i le vaega e tasi ona talatalanoa lea ma toe fetufaai manatu poo a ni mea sa tutusa ai a latou sailiiliga pe eseese ai foi.

Na maea lea ona toe foi lea i a latou vaega faaleaiga ma fefaasoaai a latou sailiiliga mai o latou tomai faapitoa. Sa tuufaatasia e le vaega faaleaiga se siata poo se laulau o faamaumauga o le tala. Sa tuu uma i ai itu eseese faapitoa ma taualumaga masani mai sailiiliga ua uma ona faamaopoopo. E mafai foi ona fai soo se isi auala e faamaopoopo ai sailiiliga e pei o ni lio, pusa, faaapogaleveleve, faaauivi, ma isi.

Sa toe faamatalaina taitoatasi le tala e le vaega faaleaiga pe tai fa minute, tolu minute, ma le lua minute.

A uma ona fesuiai lea ae faamatala le isi seia uma le vaega. O le isi auala o le toe faamatala lea mai se isi vaaiga e faaaoga ai se tasi o tagata oloo taua i le tala. (E mafai ona faalogo i nisi tala o le vavau ma faaaoga le siata o faamaumauga e siaki ai vaega eseese, taualumaga masani, foliga vaaia ma faatusatusa pe tutusa, pe iai ni vaega e eseese ai.)

Taaofaiga

Sa toe galulue i vaega e fau ni faaupuga e taaofai ai manatu e tali atu ai i ni fesili e pei o nei:

  • o le a le aoga o le tala "O le Fee Aitu" i talafaasolopito tuutaliga a Sāmoa?
  • o le a le aoga o le tala "O le Fee Aitu" i le faasamoa ma le aoaoina o tamaiti?
  • o le a le aoga o le tala "O le Fee Aitu" i tagata o le nuu sa nofo ai le fee?
  • E iai nisi faamaumauga poo tusitusiga mai i isi atunuu sa malaga mai ai ma toe malaga atu i ai le fee aitu?
  • E feteenai faamaumauga i nei ituaiga tala o le vavau ma tapuaiga faakerisiano?

E maua le lisi o alagaoa o isi tala faasamoa e aofia ai ma tala ua pueina i le lipine ma CDs e mafai ona e faaaogaina i auala e tutusa, a fia maua lenei lisi vili mai i le Alagaoa o le Atamai. Vili fua mai i le numera 0800 800 565 poo le fesi 0800 800 5700 ma fesili i le lisi o alagoa faasamoa a le Matagaluega o Aoga. O se faataitaiga, o fagogo e maua mai i le Folauga.

Autaluga

(a) Sa fetufaai tamaiti ma le faiaoga i itu nei.

  1. O a galuega sa faatino?
  2. Galuega faatino sa aupito i sili ona ou fiafia i ai:
  3. Aisea?
  4. Ua mafai ona ou iloa mai i lenei autu mea nei:
  5. O tulaga sa faigata ia te au:

(e) Sa mafai foi ona fua le lelei o le faalogo i le faaaliga o manatu i le taimi o fetufaaiga i vaega faaleaiga ma vaega o tomai faapitoa i le faaaogaina o siata ma lipoti i vaega taitasi.

(i) Sa pueina i le laau pue leo ni isi o talanoaga ma fetufaaiga i vaega e fai ma pine faamau pe faataitai ai foi nisi vasega ma tamaiti mo le lumanai.


Footer: