Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

6.1 Gāluega Sa'ili'ili Mo le Fa'aleleia 'Ātili o Fa'ata'ita'iga

O le Kalama ma le Iloa o se Gagana

O le agava'a e fa'aaogā ai se gagana ua aofia ai ni mālamalamaga ua fa'avasegaina i lalo o ni vāega se fā:

  • mālamalama i le kalama;
  • mālamalama i fa'aaogaga tatau;
  • mālamalama i tu'ufa'atasiga o le gagana;
  • mālamalamaga i aga o feso'ota'iga.

(Canale ma Swain, 1980)

O se fa'avasegaga a Bachman ma Palmer (1996) ua vaevaeina le iloa o se gagana i ni vāega tetele se lua: (1) o le iloa o tu'ufa'atasiga ma fa'avasegaga o le gagana, ma le (2) iloa fa'aaogā le gagana i feso'ota'iga.

1. O le iloa o tu'ufa'atasiga ma le fa'avasegaga o le gagana i fa'a'upuga, fuai'upu, ma fa'amaumauga lautele ua aofia ai.

  • Iloa o le kalama:
    • iloa o' upu;
    • iloa le kalama o fua'iupu;
    • iloa o fa'aleoga ma fatu'āiga o 'upu.
  • Iloa o le tu'ufa'atasiga ma le fa'avasegaga o fuai'upu i tusitusiga tautalaga:
    • iloa le soso'oga o manatu i totonu o fuai'upu ma le va o fuai'upu;
    • iloa le fa'asologa o tusitusiga ma tautalaga.

2. O le iloa fa'aaoga le gagana ua aofia ai:

  • iloa fa'aaogaga 'ese'ese o le gagana;
  • iloa tū ma aga talafeagai i fa'aaogaga o le gagana i 'autū ma tagata 'ese'ese.

Ua manino mai fa'avasegaga nei le aogā o le iloa o le kalama i le iloa lea o se gagana. O vāega ua tā'ua, e maua e tagata soifua 'uma 'a'o tuputupu a'e i totonu o ō lātou 'āiga, faalogo ma faaaoga latou gagana muamua. E le aoaoina faapitoa le kalama ma le talafeagai o le gagana auā o lo'o soifua ma iloa le sa'o ma le sesē o fa'aaogaga i 'āiga. E tuputupu a'e le tamaitiiti ma fa'asolosolo atu lava ina 'ato'atoa le kalama o lana gagana, e ui ina e le o mafai ona au'ili'ili vāega fa'apitoa o le kalama pe fa'aigoa fo'i ia vāega.

Ua to'atele tamaiti Sāmoa i Niu Sila o lo'o ola ma iloa ā lātou gagana Sāmoa i totonu o ō lātou 'āiga. A ua iai fo'i tamaiti o lo'o fia a'oina a lātou gagana Sāmoa ua le o gafatia i ō lātou 'āiga le 'ato'atoa o le gagana Sāmoa po'o ō lātou 'āiga foi e lē'o ni Sāmoa. O lona uiga o lo'o a'oa'oina e i lātou le gagana o se gagana lona lua.

E tāua le maua e tamaiti 'uma o avanoa e iloilo ma a'oina ai le kalama o le gagana Sāmoa, ina ia sa'o le fa'aaogāina o le gagana, ma iloa fetu'utu'una'i le gagana ia talafeagai ma ni 'autū.

O tamaiti ua 'avea le gagana Sāmoa ma gagana muamua po o lo'o va'ava'alua le gagana Sāmoa ma le gagana Peretānia, e tāua ia i lātou le iloa o le kalama ina ia fa'aleleia 'ātili le tu'ufa'atasiga o ō lātou manatu, ma iloa fetu'utu'una'i le gagana ina ia manino 'ātili, ma fa'amalieina mana'oga o fātuga ma folasaga. Ua mātauina foi e iai lava ni tūlaga e mo'omia ai e tamaiti ua lelei lā lātou fa'asāmoa le fa'asa'o o le kalama o fuai'upu. E ui o lo'o mālamalama i le uiga o lo'o taumafai mai ai lātou, 'ae manino lava e le'o sa'o le kalama. O ni fa'ata'ita'iga o fa'aaogaga fa'apea: "Ua sau oe?" "Sa alu a'u i le fale." "Fiainu oe?" E tāua le fa'asa'o o le kalama i ni 'auala e māfaufau ai tamaiti i le tūlaga e tatau ona fai. A lē fa'asa'oa, e 'avea ia tūlaga sesē, ma va'aiga tūmau iā lātou tusitusiga, ma le tautala.

O tamaiti ua 'avea le gagana Sāmoa o se gagana lona lua, e mo'omia le a'oa'oina o le kalama o fuai'upu. E tatau ona maua sō lātou mālamalamaga i le fa'atūlagaga o le gagana Sāmoa i fuai'upu, o fa'amatalaga i leo, vāega o 'upu, ma itū'āiga fui'upu, ma fuai'upu. O le 'auga o nei a'oa'oga o le mafai lea ona fa'aaogā sa'o le gagana i feso'ota'iga i le gagana tautala ma le gagana tusitusi.

O le a'oa'oina o gagana lona lua, sa fa'amamafaina le a'oa'oina o le kalama i vāega ma fa'atūlagaga ae itiiti le iloa fa'aaogā. Ua iloa nei o ia a'oa'oga ua lē mafai ona aogā i le iloa fa'aaogā se gagana. Ona o'o mai lea i le vaitau o le fa'aaogā o 'auala fetufaa'i e a'oa'o ai gagana, ma ua fa'apito 'autasi i 'auala fetufaa'i 'ae ua lē a'oa'oina, ma fa'asa'o le kalama o le gagana. Ona maua ai lea o tamaiti e fa'aaogā sesē pea le gagana ona o le le lava o le kalama ma le mālamalama i 'auala talafeagai o fa'aaogaga (Swain, 1985). O le manatu ua fa'atāuaina nei o le toe fa'amalosia lea o le a'oao'ina o le kalama (Doughty ma Williams, 1998) i le fa'aaogāina lea o ni 'auala e fetufaa'i ai tamaiti.


Footer: