Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:

You are here:

5.7 'Auala mo le A'oa'oina o 'Upu

E fuafua 'auala mo le a'oina o 'upu i sini o le polokalame, ma le loloto e tatau ona iloa ai 'upu. Ua tā'ua i le vāega fa ni a'uala se fa e māsani ona a'oa'o ai 'upu. O metotia 'ese'ese mo le fa'atinoina o nei 'auala e fa ua mafai ona fa'avasega fa'apea.

1. O gāluega tusitusi ma gāluega fetufaā'i e fa'atatau tonu i le a'oina o 'upu o se fa'ata'ita'iga, toe tusi fa'afaigōfie se tusitusiga ma vase 'upu faigatā; tusi o upu i se taisi ona togi lea e le tamaitiiti. O le upu e aliali ae i luga o le upu lena na te faamatalaina pe fai i ai se fuaiupu:

  • tusi fa'afaigōfie se tala ina ia iloga mai uiga o 'upu fou;
  • gālulue fetufaā'i e fa'aogā ai 'upu fou, o se fa'ata'ita'iga, ta'u mai;
  • fa'aaogā i fuai'upu, o se fa'ata'ita'iga, paso;
  • fa'aaogā ni gāluega e fa'atusatusa ai e tamaiti 'upu, o se fa'ata'ita'iga, fa'asolo 'upu mai le pito sili ona talafeagai mo tamaiti o le tausaga iva;
  • fa'alogo tamaiti a'o fa'amatala se uiga, ona mate lea po'o le ā, o se fa'ata'ita'iga, O ai a'u?

2. A'oa'o uiga o 'upu e tau ane i ai i se lēsona, o se fa'ata'ita'iga, fa'aliliu, fa'afaigōfie, ta'u atu isi 'upu e tutusa uiga, ta'u atu se māfua'aga o se 'upu:

  • fa'auiga;
  • fa'aliliu;
  • va'ai i vāega o 'upu;
  • fa'alogo i se tala o le mafua'aga o se 'upu;
  • fa'atusatusa.

3. A'oa'o 'upu o lo'o fa'aaogā i le matā'upu a'o le'i faia le lēsona, o se fa'ata'ita'iga, 'upu o se tusitusiga po'o se fa'atinoga e muamua ona fa'atalanoaina uiga:

  • fa'auiga;
  • fa'alogo ma ta'u, sipela;
  • iloilo uiga;
  • fa'aaogā i fuai'upu.

4. O gāluega fa'apitoa ia ua 'uma ona fuafuaina e fai i 'upu po'o se taimi fa'apitoa i le vasega po'o le a'o fo'i i le fale, o se fa'ata'ita'iga, fa'aaogaga o utugagana, iloilo vāega o 'upu, sa'ili talafa'asolopito o 'upu, fa'auiga ma fai i ai fuai'upu:

  • utugagana;
  • vāega o 'upu;
  • fa'atusatusa;
  • sa'ili 'upu fa'afeagai, māfua'aga;
  • fa'atumu avanoa;
  • fa'atalanoa fa'auigaga o 'upu ma ni fa'ata'ita'iga ona mātau lea po'o le ā le uiga fa'avae o lo'o tutusa ai, o se fa'ata'ita'iga, o le 'upu "lau", o ona uiga:
    • o vāega o se lā'au e ufiufi pe puipuia le lā'au ma fa'aaogā e gaosia ai mea'ai a le lā'au, o se fa'ata'ita'iga, launiu, lautalo, lautī, lauta'amū;
    • o mea e ufiufi ai fale ina ia malupuipuia mai le lā ma le timu, o se fa'ata'ita'iga, o lau o fale e fai i le tolo, niu olotuma, po'o launiu laupolapola;
    • o ni isi o vāega o fōliga o le tagata, o se fa'ata'ita'iga, laumata – e ufiufiina mata, laugutu, lautaliga.

O le ā le uiga fa'avae o le 'upu "lau" o lo'o alia'i mai i uiga nei?

So'o se polokalame e tatau ona maua 'uma vāega ia e fa e galuea'ina ai sini ua fa'ata'atitia mo tamaiti ta'itasi. E 'ese fo'i le mamafa o lea vāega ma lea vāega i taimi 'ese'ese o le polokalame. O le iai o sini mo tamaiti 'uma o le a faigōfie ai ona tuliloaina le fa'atupula'ia o ā lātou 'upu ma le fa'atūmauina o le latou gagana.

Po'o ā lava metotia e fa'aaogā, o se manatu ua fa'atāuaina o le loloto o le fa'aaogāina o le māfaufau o le tamaitiiti i le taimi o lo'o a'oina ai 'upu o le tumau fo'i lea o 'upu i lā lātou gagana. 'A vaivai le fa'agaoioiga o le māfaufau o le papa'u fo'i lea o le iloa o 'upu ma e lē umi 'ae galo. O le loloto o le fa'aaogāina o le māfaufau o le tamaitiiti i taimi e a'o ai 'upu o le mafai lea ona:

  • fa'afeso'ota'i atu 'upu fou i ni tūlaga ua iloa;
  • iloa mātau le si'osi'omaga mo 'upu;
  • fa'aaogā ni 'auala 'ese'ese e mafai ai ona toe manatua le 'upu;
  • fa'afeso'ota'i atu le 'upu i nisi tūlaga lautele e talafeagai ai;
  • fa'aaogā 'upu i ni gāluega maotua e pei o le fo'ia o ni fa'afitāuli po'o le faia o ni filifiliga.

Back to top ^

Footer:

New Zealand Government

© Crown copyright.