Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

4.8 O Gāluega Sa'ili mo le Fa'aleleia 'Atili o Fa'ata'ita'iga

4.8.1 Kolisi a Wainuiomata, Wainuiomata

O le talutalufou ma suiga ua iai nei i a'oa'oga o matā'upu tau gagana, ua una'ina tele ai le fa'aaogāina lea o 'auala fa'asu'esu'e, ma sa'ili'ili e lē gata i mea tau i le aganu'u ma aga'ifanua, a'o isi vāega lautele o le olaga e pei o ta'aloga fa'asaienitisi, fa'akomipiuta, ma isi. O le matā'upu 'autū sa fuafuaina o le sa'ili'iliga i se tagata ta'alo ta'uta'ua o Sāmoa. O le ulutala sa fa'aaogā o le tagata lakapī ta'uta'ua o Sāmoa. O le tāpenaga lenei sa faia i le Kolisi a Wainuiomata i le vasega o le tausaga 10.

E to'afā tamaiti i le vasega. O Sāmoa 'uma. E to'atolu na fānanau i Niu Sila 'ae to'atasi na fānau i Sāmoa. E tolu vāega ua fa'atūlagaina ai le mālamalama o le tamaitiiti i le tautala ma le tusitusi. O le fa'amoemoe maualuga o le a'oa'oina lea o 'auala e fa'alautele ai le mālamalama i matā'upu tau Sāmoa e fa'aaogā ai 'auala po'o metotia fa'asu'esu'ega.

O le susuga i le faiā'oga o Afuie Leiātaualesa na fa'atautaia le vasega.

O le vāega 5o le Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila e aofia ai fuafa'atatau sa fa'aaogāina i lenei gāluega sa'ili'ili.

O alāfua e ao ina va'ava'ai i ai o le fetufaā'iga o tomai, fa'aamaumauga tusitusia, manatu fa'aalia.

O le vāega 5o le Tai'ala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila e aofia ai fuafa'atatau sa fa'aaogāina i lenei gāluega sa'ili'ili. O le itūlau 64 e fa'amatalaina mai ai ni gāluega mo le fautuaina o faiā'oga e 'ausia.

Vāega 5

Tautala

E tatau ona iai ni gāluega fa'atino e maua ai e i lātou o lo'o a'oina le gagana ni avanoa e:

  • fa'aali ai se manatu i le failauga po'o se tasi o lo'o 'autū i ai le fa'amoemoe;
  • fai ai se su'esu'ega o sana uō, po'o se isi o lo'o asiasi mai i le potu ā'oga, fa'atusa, se tusitala Sāmoa, taule'ale'a po'o se tama'ita'i 'autū i ai se ata tīfaga.

(Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itūlau 64)

Gagana Va'aia

E tatau ona iai ni gāluega fa'atino e maua ai e i lātou o lo'o a'oina le gagana ni avanoa e:

  • fai ai se su'esu'ega i se pese, lāuga, po'o se gāluega fo'i fia fa'atinoina.

(Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itūlau 65)

Sa a'oa'oina i tamaiti tomai po'o agava'a i itū 'ese'ese e ao ina iloa, mata'itū ma mātau i 'upu, fuai'upu, fa'amaumauga, tusiga o tali ma fesili ma le fa'asologa o se su'esu'ega. Sa fa'atonuina tamaiti ina ia fa'aaogāina fesili ua tu'uina atu i le 'auivi o fa'asologa o lo'o i lalo e fai ma ta'iala e fa'atonutonu ai ā lātou sa'ili'iliga.

'Auivi o Fa'asologa  
A. – Fuafuaga
  • O ā mea ua 'ou iloa?
 
  • O ā mea ou te mana'o e sa'ili? (Ia faia ni fesili e ta'imua ai le sa'ili'iliga.)
E. – Tāpenaga
  • O fea ou te maua ai ni fa'amaumauga?
 
  • E fa'apefea ona ou tusitusia ma fa'amaumau sa'iliga?
I. – Fa'auigaga ma fa'ai'uga
  • O le ā se fa'ai'uga e tatau ona 'ou faia?
 
  • E fa'apefea ona fa'avasega mau ua maua mai?
O. – Momōliga
  • E fa'apefea ona 'ou tufa atu lo'u mālamalama fou ua maua?
U. – Toe tepa i tua
  • O ā mea ua 'ou a'oina mai i lenei sa'iliga?

Sa tele lava ina tusi 'upu, ma fuai'upu, ma fesili fa'asāmoa 'ae tusi ai i 'autafa le fa'apapālagi. O le fesoasoani lea sa fa'apito mo i lātou e vaivai le fa'asāmoa. O le fesoasoani e le itū tau alagā'oa o le fa'aalia lea o se ata vitiō po'o le matamata i ni ata i totonu o tusi po'o ni ata lapopo'a ia po'o le asiasi fo'i i le faletusi po'o le komipiuta, ma va'ava'ai i le initaneti.

Fa'asologa o le Gāluega i Totonu o le Potu

Sa fa'atonuina le taimi ina ia tausisia 'auā e tatau ona māe'a gāluega 'uma i le piliota e tasi (limasefulu lima minute). Sa fa'atonuina ina ia luasefulu lima mīnute e sāili ai vāega A, E, ma le I ona lima lea i le sefulu minute e faia ai vāega O, ma le U.

Sa fa'atonuina tamaiti ina ia fa'asolo i le 'auivi o fa'asologa o lo'o tūsia i luga. Sa filifili lava e le tamaitiiti le tagata ta'alo ta'uta'ua o Sāmoa mai se lisi o igoa e sefulu na tu'uina i luga o le laupapa. E tofu ia le tagata ta'alo ta'uta'ua ma le faila o 'alagā'oa ua uma ona saunia. O nei alagā'oa e aofia ai tusitusiga i nusipepa, 'ata o nusipepa ma makasini, kopi mai le komipiuta i tala'aga tūsia e ni isi fa'atasi ai ma ni tusi mai le faletusi 'au ta'aloga o lo'o iai ni tusitusiga ia 'ātoa ai ma tusitusiga i le initaneti.

O lenei sa'iliga sa fautuaina tamaiti ina ia tusitusia vāega uma ona talanoa lea ma momoli mai i le gagana tautala e fesoasoani i ai ni gāluega fa'atino e pei o ata lapopo'a po'o ni siata ma ni fa'amaumauga i kalafa pe fa'aaogā fo'i se mālamalama ma ni isi 'auala.

O ni isi o vāega sa tu'uina i tamaiti e tāpena ma fa'atonutonu ai ā latou sa'iliga o le; sā'ilia lea o igoa, aso fanau, nu'u, gāluega, ta'aloga, 'aufili, matāti'a 'ausia, 'āiga, fānau, ma'oi, mea e lē fiafia i ai 'aemaise le māfua'aga ua filifilia ai lenei tagata ta'alo. O le tele o tamaiti sa matuā maotua mea na maua mai a lātou sa'iliga nai lo ta'iala na tu'uina atu i ai.

O se isi tūlaga tāua na mānaia ona fai i le vāega lea o le fa'ata'ita'i lea e le faiā'oga ona fai ni fesili e ta'imua ai le sa'ili'iliga. O lona uiga ua māe'a ona filifili vāega ua ta'ua i luga, ona fa'apea loa lea, "Afai la o le vāega lea tatou te fia iloa o le 'āiga o le tagata ta'alo, o ā lā ni fesili tātou te faia ina ia ma'oti le tatou faitau i fa'amatalaga?" O le avanoa lenei e a'oa'o ai loa le faiga o fesili, le papa'u ma le loloto o fesili 'ese'ese. E tāua le tūlaga lenei auā a leai ni fesili ta'imua, e felefele ma lavelave le sa'ili'iliga, ma i'u ai ina kopi sa'o fa'amatalaga e 'aunoa ma se au'ili'iliga. A leai se au'ili'iliga, ua 'avea o se gāluega e na'o le faitau ma si'i sa'o i lalo fa'amatalaga, 'ae ua le maua le 'auga o gāluega sa'ili'ili.

Fetufaā'iga Mulimuli Ta'aofa'iga

O le fetufaā'iga mulimuli o le toe fa'alautele lea o le silafia o le tamaitiiti e 'auala lea i le taliga o fesili a isi tamaiti ia po'o le fetufa'ai ma fa'asoa atu foi isi tamaiti i mea ua lātou iloa. Sa mātauina fo'i fa'amaumauga sa maua mai e isi tamaiti 'ae le'i ta'ua e le sā faia le sa'iliga.

Iloiloga

A'o le'i fa'asolo folasaga sa fa'atalatalanoa tamaiti i ni fuafa'atatau lātou te fa'amasinoina ai folasaga. O ia fuafa'atatau e feso'ota'i ma la'asaga o le faiga o se sa'ili'iliga ma tūlaga o folasaga o se līpoti i le gagana tautala.

Sa tu'ufa'atasia e le faiā'oga nei fuafa'atatau i le pepa e fa'amasino ai folasaga a tamaiti. Sa fa'amasino uma fa'atasi e tamaiti ma le faiā'oga folasaga ta'itasi. Sa tu'ufa'atasia e le faiā'oga pepa ma su'e ai le togi moni mo le tamaitiiti.

Sa fua fo'i le maualuga o le mālamalama ma le loloto o folasaga i le taliga o fesili ma le fa'aaliga o manatu i le taimi o fetufaā'iga i le vasega 'ātoa. Sa pu'eina i le ata vitiō fa'atinoga auā fa'amaumauga e fa'amaonia ai togi ua tu'uina i tamaiti ma fa'aaogā fo'i e fai ma alagā'oa.

E fā ni agava'a fa'apitoa na maua mai i lenei sa'iliga:

  • gagana tusitusi: sa'o le tusiga o fesili, tali, ma fa'aupuga po'o fuai'upu;
  • gagana va'aia: fa'aaogāina o ata o tagata Sāmoa ma mālamalama fo'i i ni isi o uiga fa'aleaganu'u o lo'o fa'aalia ai;
  • o le gagana tautala: fa'aaogāina o le gagana fa'aaloalo ma sa'o le fa'alēoga o 'upu i le taimi sa momoli mai ai le sa'iliga i luma o le vasega;
  • o le agava'a fa'asu'esu'e: 'auala ma metotia i le faiga o fesili, tagata e fesiligia, nofoaga e maua mai ai ni fa'amaumauga, tusiga, ma le tāpenaga o se sa'iliga.

Autaluga

Sa gālulue ta'ito'alua tamaiti e tūsia ni līpoti i luga o siata e fa'avasega mai ai:

  • tūlaga ua 'ausia;
  • tūlaga e toe fiafa'aleleia;
  • ni fautuaga mo nisi tamaiti e fia faia ni sa'ili'iliga i le lumana'i.

Gāluega Fa'oopopo

O gāluega fa'aopoopo e aofia le una'ia o le tamaitiiti e:

  • matamata i ata o sa'ili'iliga i tala'aga o tagata ta'uta'ua o Sāmoa ma le lalolagi atoa;
  • faitau i tala tūsia o le tala'aga o se tagata;
  • su'esu'e i le tala'aga o lona 'āiga.


Footer: