You are here:
3.10.1 Kolisi a Wainuiomata, Wainuiomata
O le matā'upu 'autū o le aganu'u ma gagana va'aia.O le ulutala sa tapenaina o le Taligāmalō i se Malaga. Sa fa'atino lenei fa'amoemoe i le Kolisi o Wainuiomata i le vasega o le tausaga 12 ma le 13. O le ta'ita'iga lava i le susuga i le faiā'oga ia Na'itoa Tiuai na fa'atautaia le vasega. E lima piliota na fai ai.
E to'asefulu tamaiti i le vasega. E to'alima tamaiti na fananau i Sāmoa ae to'alima na fananau i Niu Sila.
Sini
O le fa'amoemoe maualuga:
- ia malamalama tamaiti i le 'a'ano o le fa'asāmoa o lo'o fa'avae ai tū ma aga o taligāmalō;
- ia malamalama 'ātili tamaiti i ō lātou lava tagata ma tūlaga ua lātou fa'atāuaina;
- ia faia ni fa'ata'ita'iga e atagia ai taga ma aga e talafeagai i tūlaga aloā'ia, ma tūlaga o aso 'uma;
- ia vā'ili'ili le tu'ufa'atasiga o le gagana va'aia, ma le fa'aaogāina o 'upu i taimi o tautalaga po'o le faiga o lāuga,ma isi fa'atinoga o le aganu'u.
Alāfua
O alāfua ma sini 'autū sa tulimata'ia o lo'o maua lea i le Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila o le vāega 7 ma le 8 le itulau 77 ma le itulau 83.
Vaega 7
E tatau ona maua ni avanoa e i lātou o lo'o a'oina le gagana e:
- fefa'asoaā'i mafaufauga i ni mea sa faia,ni fa'amatalaga,ma ni manatu tōtino
- fefa'aalia'i ai lagona ma uiga;
- fa'atino ai amioga e talafeagai ai ma tū ma aga fa'asāmoa
- fa'atino ai ma fetufaā'i uiga i le gagana vaaia.
(Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 77, itulau 83)
O ia vāega uma o lo'o feso'ota'i ai lagona ma amio, fa'apea fo'i tomai ma le fa'auigaina o gāluega va'aia. O vāega o le Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila o lo'o tusia i lalo, o lo'o fa'amatala atu ai ni fautuaga mo faiā'oga i ni gāluega ina ia 'ausia alāfua ma fuafa'atatau mo vāega 'ese'ese.
Gagana Va'aia
E tatau ona iai ni gāluega fa'atino e maua ai e i latou o lo'o a'oina le gagana ni avanoa e:
- fa'ata'ita'i ai le faiga o tautalaga ma lāuga;
- fa'aaogāina le gagana va'aia e fa'aalia ai ni iuga o su'esu'ega;
- tu'ufa'atasia ai ni solo tusia a le vāega e si'omia i mamanu siapo;
- faia ni fa'ata'ita'iga e fa'aaogāina ai taga ma aga e talafeagai i tūlaga āloā'ia ma tūlaga o aso 'uma;
- faia ai ni su'esu'ega e fa'aaogāina ai ni alagā'oa va'aia i tagata fai ata, tusi tala mo tifaga, ma le televise, faapea ni tala ua fa'atinoina, ma pu'eina i le televise ma le tifaga;
- va'ili'ilia le tu'ufa'atasia o le gagana va'aia ma le fa'aaogāina o 'upu i le taimi o tautalaga po'o le faiga lāuga, faia o fa'asalalauga 'ese'ese, ta'iga o sua ma isi fa'atinoga o le aganu'u;
- fa'aaogāina lea o le gagana va'aia ma 'upu e fa'aalia ai ni su'esu'ega.
(Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 80)
(Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 64 – 5)
Vaega 8
Gagana Va'aia
E tatau ona iai ni galuega fa'atino e maua ai e i latou o lo'o a'oina le gagana ni avanoa e:
- vā'ili'iliina ai se ata tifaga po'o se tala fa'atino;
- fa'atinoina ai se vāega o se tala fa'atino;
- su'esu'eina ai ma iloiloina se tala 'umi, ma se tala pu'upu'u;
- faia ai se fa'atinoga fa'aleaganu'u;
- faia ai se lāuga;
- 'auai ma fa'aalia se manatu i se fono.
(Ta'iala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila, itulau 86)
Galuega Fa'atino
-
I le amataga o le lesona, sa fa'aaogā le pepa na saunia e le faiā'oga e uiga i tū ma aga o taligāmālō fa'asāmoa e sa'ilia ai le malamalama o tamaiti i le ulutala. O le pepa sa fa'atumu e tamaiti sa fa'avae i luga o le metotia IOA o lona uiga iloa, ou te fia iloa, ma a'oa'oga fou.
I – O ā ni mea ua ou iloa i le ulutala?
O – O a ni mea ou te fia iloa e uiga i le ulutala?
A – O le a se a'oa'oga fou ua ou maua e uiga i le ulutala?O a mea ua ou iloa i taligāmālō?Fa'afeiloa'i tagata;
- fai mea'ai;
- tautala fa'aaloalo;
- fai le 'upu tulou.
- gāoioiga;
- laulauga o mea'ai;
- mea e fai i le 'ava.
- Ina ua ma'ea ona fa'atumuina pepa, sa talatalanoa loa le vasega. Na manino mai i fetufaā'iga le tele o ni tūlaga ua iloa e tamaiti i tū ma aga o taligāmālō fa'asāmoa. O ni fa'ata'ita'iga ua iloa e i latou le 'aumaiga o se iputī i mālō pe'ā taunu'u, ua iloa fo'i le gagana e fa'afeiloa'i ai, ua iloa fo'i gaoioiga e pei o le fa'atulou, le fa'aaogāina o le ipufaisasa, ma le tīpoti pe'ā o se mālō tāua.Peita'i sa fia tuliloaina o lātou mālamalama i tāua o le fa'asāmoa o lo'o fa'avae ai a tū ma aga. O tūlaga ia o faiā ma le va feāloā'i ma le feso'ota'i atu lea i le gagana e fa'aaogā, i tū ma aga e fa'atino, i le fa'asologa o fa'atinoga o aga o taligāmālō.
- Sa fa'alogologo tamaiti a o fai atu e le faiā'oga ni fesili e ta'ita'iina ai o latou māfaufauga. Sa vala'aulia se matai po'o se tamā o le atunu'u e fesoasoani i gāluega fa'atino 3, 4, ma le 5.O ā tū ma aga e fai i le fa'atinoga o se 'ava? Fa'atūlaga mai.
- O ā ni tāua o fa'avae ai vāega 'ese'ese o fa'aalia?
- O le ā se feso'ota'iga o ia tū ma aga i faiā ma le va feāloā'i?
- O ā ni tāua o le fa'asāmoa o lo'o atagia mai ai?
- O ā ni suiga o nei fa'atinoga ona o le si'osi'omaga o Niu Sila?
- O ā ni a'afiaga i le soifua o tagata ona o nei fa'atinoga?
- E lē gata i lea sa fa'amāsani tamaiti i le faiga o fe'au pe'ā taunu'u se malaga se'ia o'o ina fa'amavae. E iai ona iloa nofo, tū ma savali, iloa le taimi e tautala ai,ma le gāoioiga o le tino fa'apea fo'i le fa'alogo na ia iloa tonu le gāluega o lo'o mana'omia i lea taimi, ma lea taimi i le taliga o mālō. Ia iloa fo'i ona mālamalama pe'ā fa'alogo i le fa'asologa o fa'atinoga o se fa'ata'ita'iga; 'ava, ma vāega o lāuga i le taimi o se feiloa'iga, ma fa'amāvaega po'o le taimi o taumafataga.
- O le fesoasoani tele i itū tau alagā'oa o le fa'aalia lea o se ata vitiō o lo'o iai le faia o se 'ava i mālō, ma le asiasi lea i se 'aulotu o lo'o fa'atinoina ai nei taligāmālō. O le fesoasoani tele fo'i lea i tamaiti e lē lava pe lēiloa fo'i nei aganu'u māsani a Sāmoa.Na fa'aali le ata lenei ina ua 'uma ona fa'amālamalamaina i tamaiti itū 'uma o le aganu'u e fitoitonu i le taliga o mālō. Sa tapena foi ni fesili e tali e tamaiti a'o matamata.Na māe'a ona fa'aali le ata ona talatalanoa lea o tamaiti i ni vāega lāiti ma taumafai e tusi se 'auivi o le fa'asologa o mea na tutupu mai le 'āmataga o le taliga o mālō se'ia o'o ina fa'amāvae.O fesili e mafai ona fau mai ni vāega tāua e pei o le: māfua'aga o le so'o'ula o le 'ava i le tamāli'i o le un'u o ali'itaeao, fa'asologa o matai e feinu muamua a lātou 'ava se'ia o'o i lē e inu mulimuli, saofā'iga i totonu o le maota, māfua'aga e ala ai ona sa'asa'a le 'ava ona fa'ato'ā inu lea, po'o le māfua'aga o le igoāipu.Sa fau fo'i fesili mo tamaiti i le taimi o taligāsua po'o ai e 'a'ai muamua ma le fa'asologa o le si'iga o lao'ai i mālō o lo'o saofafai i le maota.
- Talu ai ona o le vasega e to'aitiiti o lea sa fuafua ai se 'auala e talafeagai mo se fa'atinoga 'ae ia fa'asilisili ai le lava o se fa'alumaga mo tamaiti e maua mai i le ulumatā'upu lenei. O le 'auala o fa'atinoga auā le iloiloga o le va'aiga fa'aata pue. Sa vaevaeina i vāega e lua ma sa fa'afefiloi tamaiti na fānanau i Sāmoa ma Niu Sila 'ātoa fo'i ma lātou e maualuga le iloa fa'aleaganu'u. Sa tofu le vāega ma vāega o le aganu'u e fai ai la lātou va'aiga fa'aāta pue. O le vāega muamua na fa'atinoina le 'ava i vāega nei, palu'ava, tāfau, tufa'ava, sui'ava, ma le agai'ava.
- O le si vāega na lātou fa'atinoina le saofa'iga i le maota i le taimi o le 'ava o le feiloaiga. Sa fa'atino le nofoaga o ali'i o le malaga ma le nu'u o lo'o tali, tulāfale o le malaga, ma le nu'u. Sa fa'ata'ita'i le fa'atūlima. Sa tōfia ni ta'ita'i o vāega ta'itasi e faia le fa'asoasoaga ma fa'atulagaga. Sa iloilo le fa'atinoga a vāega ta'itasi ona fa'asoa mai fo'i lea o tali a le vāega fa'atino ona fa'asolo ai lea.
Autaluga
Fetufaā'iga mulimuli ma tāaofa'iga i vāega na 'āmata ai. Sa faai'u i le toe fo'i atu o tamaiti i ā latou pepa fa'atumu e taliina le fesili. O ā mea ua tatou a'oa'oina mai i fa'atinoga o faia ma le va feāloā'i? I le autaluga sa tusi e tamaiti mea nei:
Galuega e Fa'atino
Fa'a'upuga
- Ou te mana'o e fa'aleleia 'ātili la'u
O lau tali e uiga i le lesona
- E mafai ona ou fa'aaogāina le tomai ua ou maua e;
- O mea sa faigata ia te au;
- O mea sa ou fiafia i ai i le matā'upu.
Iloiloga
Mo se tasi o iloiloga sa fa'atumu e tamaiti le pepa ma le ata o i lalo le fa'atinoga o le 'ava.
Tusi lalo le numera 1–17 le mea e nonofo ai le 'ava:
- Tufa'ava
- Sufi'ava
- Tautū'ava
- Lāuga usu
- 'Āli'i o le malaga
- Agaiava
- Sui'ava
- 'Ālii o le nu'u
- Lāuga tali
- Tanoa
- 'Apa vai
- Folafola 'ava
- Taupou
- Talāluma
- Matuātala
- Talātua
- Matuātala
Gāluega e fa'atino
Galuega Fa'aopoopopo
Fa'amalosia tamaiti ia 'auai i taligāmālō fa'asāmoa i 'āiga, ekalesia, fa'alapotopotoga.
Back to top ^