Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

2.3 Galuea'iina o Tomai Faitau Tusi

A tāaofa'i le tele o mau i le galuea'iina o le faitau tusi ma fa'auigaga ona maua lea o ni aotelega faapea:

  • o le iloa o le gagana – i 'upu matau vave foliga ma uiga o 'upu faapea le tu'ufaatasiga o 'upu i se fuai'upu po'o le kalama;
  • o le iai o le poto masani i tulaga o le soifuaga, ma tu ma aganu'u a le tagata ia;
  • lona iloa o se matā'upu o patino i ai se tusitusiga o ia tulaga ua matuā fa'amamafaina auā a 'uti'uti le iloa ua faigatā fo'i ona malamalama auā o le a tele se 'ese'esega o se mea ua iloa ma se tulaga fou o faitau i ai – e tāua la gāluega e 'ātina'e ai le iloa o tamaiti i se matā'upu a'o le'i faitau;
  • iloa aga o le tu'ufa'atasiga o tusitusiga o 'autū 'ese'ese po'o sionara. O le iloa lea o matā'upu e aofia i se 'autū, o le fa'avasegaga ma le fa'asologa ina ia talafeagai ma le 'autū, aufaitau, 'upu ma fui'upu e feso'ota'i ai manatu – i se su'esu'ega a Carrell (1991) ma Mandler (1978) ua iloa ai e a'afia le faitau tusi pe'ā fenumiā'i le fa'avasegaga o tusitusiga;
  • iloa fa'auigaga 'ese'ese mai le malamalama e laualuga i mea o lo'o ta'u sa'o mai i le tusitusiga, fa'auigaga o ni tulaga o lo'o atagia mai i 'upu tu'usa'o poo le fa'auigalua ma le mālamalama lea taumamao po'o le loloto e mo'omia ai le fa'afeso'ota'i atu o se tūlaga o faitauina i le lautele o le soifuaga;
  • o le iloa lea ona iloilo ma mātau le tūlaga o iai se mālamalamaga i se tusitusiga o faitau iai – 'ātonu o se fa'auigaga fa'asāmoa e fa'apea o tomai ia o le iloa māfaufau i le māfaufau – o lona uiga e mafai ona manatunatu le tagata faitau i tomai fa'alemāfaufau o lo'o fa'aaogāina 'a'o faitau,ma iloa ni tūlaga o mo'omia pe fia fa'aleleia, po'o ni tulaga fo'i o lelei ai – o se fa'ata'ita'iga, o le iloa lea o le vave o le faitau e mo'omia i se fa'atinoga e pei o le su'eina o se numera o se telefoni, e 'ese le vave e faitau ai, mai i le faitau ina ia manino ni manatu o fa'aalia i se tusitusiga – o se isi fa'ata'ita'iga, o le manatunatu lea i le tāaofa'iga o uiga o se palakalafa po'o se tusitusiga 'ātoa nai lo le va'ai i uiga o 'upu ta'itasi - ua manino mai i su'esu'ega le tāua o le iloa toe manatunatu ma iloilo a'o faitau, i le atinaeina o le faitau mālamalama (Block, 1992; Duffy ma isi, 1987; i le tusi a Alderson, 2000, itulau 41).

O ni isi o tomai ua tāua i le iloiloina o le faitau tusi a le tagata lava ia o le:

  • ia iloa mātau matā'upu tāua po'o 'autū i se tusitusiga;
  • ia iloa fetu'una'i le saosaoa o le faitau ia talafeagai, ma 'autū ma fa'anaunauga;
  • ia iloa faitau vave ia iloa le 'auga;
  • ia iloa mafaufau muamua, ma filifili tūlaga ma aga o le faitau 'a'o le'i faitau, o se fa'ata'ita'iga, ia vave, māfua'aga e ala ai ona faitau;
  • ia iloa fa'aaogā aofiaga o uiga o se fuai'upu, ma le feso'ota'iga o fuai'upu e fa'amālamalama ai se tūlaga ua lē manino;
  • ia faia ni fesili e uiga i se tusitusiga 'a'o le'i faitau;
  • ia iloilo ma mātau mālamalamaga 'a'o faitau ina ia iloa tūlaga o lo'o manino po'o fa'alēmanino – o le iloa lea fesiligia tūlaga o iai lona mālamalamaga ina ia mafai ona faia ni tūlaga e fo'ia ai le lē malamalama.

(Alderson, 2000, itūlau 60)

O nei tulaga 'uma ua aotele i se va'aiga a Vygotsky i le tusi a Smith ma Elley, 1997, e fa'apea o le atina'eina o le faitau tusi ua gālulue feso'ota'i ai le aofiaga o ni tomai ma le gagana e pei:

  • o le matauina o 'upu, uiga o 'upu, o le kalama, fa'aleoga o vāega o 'upu 'āmata, ma le iloa o le gagana talafeagai;
  • tomai o le māfaufau;
  • ma le lagolago tele o le si'osi'omaga po'o le loto'ifale o tamaiti.

(Vygotsky i le tusi a Smith ma Elley, 1997)

Ua fa'amanino mai e McNaughton (1995) le gālulue fa'atasi o ia vāega e tolu (gagana, mafaufau, si'osi'omaga) e fa'apea.

O le feso'ot'aiga a le tamaititi ma lona 'au'āiga e ala i fa'aaogaga o le gagana e fetufaa'i ai, o le va'ava'ai o tamaiti i tagata mātutua o faitau nusipepa, Tusi Pa'ia, po'o isi tusitusiga, o le fa'alogo i tala fa'amatala, o le fa'alogo o tamaiti ma mulimuli i se tusi o faitau mo lātou, o le faitau fe'auaua'i o le Tusi Pa'ia, o tūlaga 'uma ia e fa'afailele ai le naunau ma tomai mo'omia o le faitau tusi. O fa'ata'ita'iga e faia e tagata i ala o le faitau tusi, o le fa'amatala o le uiga o se 'upu, fuai'upu, o le fesiligia o le moni o se tūlaga o ta'ua i se nusipepa, o uiga ia e tapu'e ai le iloa o tomai i aga o le faitau tusi. E fetu'utu'una'i fo'i e le tamaitiiti uiga ma aga o lona lotoifale, ma lona iloa fa'alemāfaufau, ma fa'atupuina ai lona atamai. O lona uiga o le faitau tusi o se tūlaga e mana'omia ai le mataala o le māfaufau e fa'auiga le gagana ua tusitusia e ala lea i le fetu'utu'una'i ma fa'afeso'ota'i atu i mea ua iloa mai le lotoifale o le tamaitiiti ma lona si'osi'omaga (McNaughton, 1995, i le Smith ma Elley, 1997).

O le iloa e le tamaititi fa'auiga le gagana tusitusi o le mafai lea ona fetu'una'i ma fa'afeso'ota'i tūlaga nei i se tūlaga o faitau i ai e pei o le ata ua avatu i lalo:

  • fa'auigaga o se tusitusiga;
  • iloa mātau fa'aleoga o 'upu;
  • iloa le kalama o fuai'upu;
  • iloa fa'afeso'ota'i ma ni tulaga ua iloa;
  • poto māsani i tūlaga o le soifuaga;
  • iloa matā'upu o patino i ai se tusitusiga;
  • mafai ona fa'auiga ni ata p'oo ni kalafi o i ai;
  • iloa le fa'asologa o tala ma fa'amaumauga 'ese'ese;
  • fesoasoani mai isi tagata ma le lotoifale o tamaiti;
  • iloa ona matau fōliga o 'upu.

(Smith ma Elly, 1997, itulau 86)

O se tūlaga ua fa'atāuaina i nei va'aiga o le tapa lea o le si'osi'omaga o le tamaitiiti e pei o lona 'āiga, o ana tu ma aganu'u, o ona talitonuga, ma le poto masani, o ni tūlaga e aogā i le faitau tusi. O le fafaguina o le si'osi'omaga o le tamaitiiti i le a'oa'oina o le faitau ua fa'atāuaina e Cummins (2001) i ni māfua'aga se lua.

O le fa'atalanoa o tamaiti i ni tūlaga ua latou iloa i se matā'upu e iloa ai e le faiā'oga tūlaga e mo'omia ona fa'aopoopo pe fa'alautele. O se fa'ata'ita'iga e mafai ona fa'amālamalama ni 'upu e le'o manino, fa'alautele, pe fa'aopoopo fo'i le faiā'oga i le iloa o tamaiti i le fa'amatala lea o ni manatu 'autū. O le fatufatua'i fa'apea o le iloa o tamaiti i se matā'upu e tatala ai o lātou māfaufau ma sogasogā ai i le fa'agaoioiga o se galuega. O lona uiga o le a fa'ateleina so latou iloa i le gagana ma manatu 'autū o se matā'upu.

E lē gata i le fa'agaoioiga o māfaufau o tamaiti 'ae ua avea fo'i le fafaguina o le si'osi'omaga o tamaiti o se 'auala e fa'atāuaina, ma fa'amausalī ai o lātou fa'asinomaga. O le tapā o ni mea ua iloa e tamaiti i se matā'upu e ta'u atu ai e tāua o latou tagata ma o latou sao i tulaga a'oa'oina.

E mafai ona fa'apupula 'ātili manatu nei i ni 'auala e matuā tulimatā'ia ai le atina'eina o tomai o le faitau tusi.


Footer: