Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

2.14.2 Gāluega Sa'ili 2: Faitau ma Tusitusi

Le Kolisi Sir Edmund Hillary Collegiate, Otara.

Sa fa'atino nei lēsona i le ā'oga a Aukilani na ta'ita'i e le faiā'oga o Fa'atatau Samuelu i le vasega 11. E sefulu ma le lua tamaiti i le vasega. E to'afitu tamaiti na fananau i Niu Sila 'ae to'alima na fananau i Sāmoa. E lelei ma le tautala fa'asāmoa.

Alāfua ma Sini

O vāega sa fa'amamafaina e mai i le Vāega 6o le T'aiala mo le Gagana Sāmoa i Niu Sila i le itūlau e 70. O le Alāfua o gāluega na fa'aaogāina:

  • Fefa'asoa'i lea o ni māfaufauga i ni mea sa faia, ni fa'amatalaga, ma ni manatu totino o i lātou o lo'o a'oa'oina le gagana
  • Fa'aaogā ai le gagana Sāmoa i gāluega 'ese'ese o aso ta'itasi.

Fuafa'atatau

O fuafa'atatau na fa'aaogāina:

  • faia ni fautuaga ma ni lapata'iga (fa'aaogā ai le gagana Sāmoa i gāluega ‘ese'ese o aso ta'itasi);
  • talanoa atu e uiga i itū e lua o se mau - itu lagolago ma le itū tete'e (fefa'asoaa'i māfaufauga i ni mea sa faia, ni fa'amatalaga, ma ni manatu totino).

Fa'anaunauga ia 'Ausia

O le fa'anaunauga sa galue i ai le faiā'oga:

  • ina ia mafai e tamaiti ona fetufaa'i manatu e ala i tusitusiga e fa'atatau i se ulutala po'o se matā'upu. O lipoti ua tusia ma sauni fa'atasi e le vasega ia avea lea ma 'autū o se gūluega tusitusi e lelei ona fa'asolo ma feso'ota'i manatu.
  • e avea fo'i ma 'auala e fetufaa'i ai iloa ma tomai o tamaiti i matā'upu talanoaina. Ia fa'aleleia atili le tusitusi fa'asāmoa a tamaiti e ala i gāluega fai 'a'o le'i 'āmataina le lesona fa'agāsolo, ma le uma o le lesona. E fā piliota na faia ai lenei lesona.

Gāluega Fa'atino

  1. I le 'āmataga o le gāluega sa 'avatu e le faiā'oga se ulutala i tamaiti ina ia tusi mai iai se tali a le tamaititi lava ia ma 'aumai se māfua'aga e tasi o lana tali. O le ulutala", Pe ua tatau ona sui le togiga a le 'āoga i le lavalava ese pe leai?" Na tusi lava le tali a le tamaitiiti ia ma le māfua'aga.
  2. Na māe'a ona talatalanoa lea o le faiā'oga ma le vasega ma tu'ufa'atasi tali a e 'auai ma tali a ē lē 'auai e sui le togiga a le ā'ogaFesoasoani a le faiā'ogaA'o fa'agāsolo tusitusiga na fa'aaogā e le faiā'oga i le lātou talatalanoaga ma le vasega ni 'upu e fesoasoani ai i le 'āmataga o se matā'upu, so'oso'oina o manatu, atoa ai ma le fa'ai'uina o se manatu i tusitusiga.

Fa'ata'ita'iga

Amataga o se manatu, ogatotonu, o le faaiuina o se manatu

Ou te fa'atulou … O le itū muamu … O le ala lea o lou … Le pa'ia o le 'aufaitau … O le itū lona lua … Manatu e …

Fa'a'upu o se manatu

O si o'u lagona vaivai e … I le ma
le isi … Ou te manatu o le'ā …
Fa'apea … 'Ae peita'i … O le a
fa'agata ai so'u tāofi …
Ou te manatu e fa'apea … E ao fo'i
ona manatu i le … O si o'u lagona

O itū nei ou te lagona ai … Ou te
toe fa'aopoopo atu e vaivai lea

  1. O le fa'ata'ita'iga na fai e le faiā'oga i luga o le laupapa e fa'aaogāina ai le ulutala, "Pe ua tatau ona sui le togiga i lavalava ese pe leai?" ma fa'aaogāina ai upu so'oso'o ma manatu o tamaiti e fau ai le tusi e fa'apea:O le Komiti Fa'afoe a le Ā'oga
    Kolisi Maualuga o Sir Edmund Hillary, Otara
    Ua 'ou tusi atu ona o le matā'upu lenei, "Pe tatau ona…"(Āmataga)
    O itū nei ou te manatu ua tatau ai ona suia le togiga i lavalava 'ese. Muamua, ua taugatā tele lavalava togiga. Ua lē mafai e mātua ona totogi pili, toe totogi togiga..
    ('Auivi o manatu)
    O le itū lona lua, a leiloa pe gaoia la'u togiga ua fa'asala.
    E fa'atali mo se taimi 'umi e toe fa'atau ai se isi togiga..
    I le ma le isi, e lē mānaia le tatou togiga i la'u va'ai. E to'atele tamaiti e lē fa'atāuaina le mamā ma le mānaia(Fa'ai'uga)
    O nai o'u lagona vaivai ia e uiga i le matā'upu
    Fa'afetai lava
    Lopeti Gaugau
    Na velo 'aso fa'atasi le faiā'oga ma le vasega ina ia fausia se tusi e fai ma alāfua o le gāluega o le a fai. (Faaiuga)
    Faafetai lava
    Lopeti Gaugau
  2. Fa'ata'ita'iga/Auivi o le tusi faifa'atasi e le vasegaNa 'avea le tusi fa'ata'ita'i o i luga e fai ma ta'iala o gāluega na fai i vāega ta'ito'atolu i totonu o le vasega. Na vaevaeina le vasega i ni vāega ta'ito'atolu. Na au'ili'ili e tamaiti le tusi ma taumafai e fa'atalanoa fuafa'atatau o se tusi lelei. O ā lātou gāluega, o le filifili lea o se ulutala e galulue aga'i i ai. E fauina fo'i sa lātou tusi e fa'aaogāina ai le 'auivi ua fa'ata'atia. O le umi o le tusi e selau limasefulu 'upu. O ulutala la nei.Tusi se tusi i le:Komiti Fa'afoe a le 'Āoga (Board of Trustee) ua taugatā tele mea'ai o le fale'oloa a le 'āoga ua le gafatia e tamaiti.
  3. O le pule o le 'āoga, ua tatau ona fa'aopoopo se isi potumālōlō o tamaiti (common room) ona e le lava le tolu mo le 'āoga atoa i taimi o mālōlōga.
  4. I le mamalu o mātua Sāmoa uma ina ia 'auai i aso e tufa ai lïpoti (report evening) ma lagolagoina le su'egātupe (fair) a le 'āoga. Fa'amatala le tāua o ia aso.
  5. O le pa'ia o mātua Sāmoa uma ina ia lātou lagolagoina le 'auai o le vāega a Sāmoa (Sāmoan group) i le fa'aaliga o siva ma pese fa'aleaganuu. Ia fa'amatala ni māfua'aga tatau o le 'auai ai o la outou 'āoga i lea tauvaga.
  6. Galuega e fai i vāega (groups)Tusiga o le tusiUlutala mo tusitusigaNa iloiloina e le faiā'oga ma tamaiti tusitusiga e fa'asa'oina ai vaega o tusi sa fa'alētonu. O se fa'ata'ita'iga, sipelaina o upu, fa'aaogāina o le taimi. Sa fa'aaogāina le pepa o iloiloga e fua i ai po ua 'ausia e tamaiti tapula'a ua fa'ata'atiaina. Silasila i le ata o i lalo.

Pepa o Iloiloga

Vāega ua 'ausia o le tusitusiga.

Fa'asa'o pe afai ua 'ausia Vaega Faiaoga
E fa'aaloalo le gagana fa'aaogā    
E manino manatu fa'aalia    
E feso'ota'i ma sologa lelei le fa'avasegaina o manatu    
E sa'o le sipelaina o 'upu    
E sa'o le fa'aaogāina o fa'ailoga tusitusi
(punctuation)
   
O lo'o fa'aaogā fa'ailoga fa'aleo i vaega e atu ai
(dicritical marks)
   
E iloa ona fausia le tusi    
E 'anoa ma sologa lelei manatu    

Na faafesuiai tusi ma isi tamaiti ona fai lea o se iloiloga i tusitusiga muamua i le faaaoga lea o se pepa o galuega o loo avatu ai fuafaatatau.

Ina ua maea ona iloilo e le faiaoga ma vaega taitasi a latou tusi ona taina lea i le komupiuta ma saini ai igoa o tamaiti i lea vaega ma lea vaega.

Galuega Fa'aopoopo

  • Faitau se tusi i le fa'atonu i le nusipepa.
  • Tusi se tusi i le fa'atonu i se matā'upu tāua.
  • Tusi i le pule o le komiti fa'afoe i se matā'upu talafeagai o le ā'oga.


Footer: