Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

1.9 O le Tāūa o le Fa'alogo ma le Tautala i le Fa'amatalaina o le Māfaufau ma le Atina'eina o le Poto ma le Atamai i Matā'upu o le Ā'oga

Ua manino i su'esu'ega o le tele o aimi i totonu o vasega ua tautala ai le faiā'oga ae la'itiiti taimi e tautatala ai tamaiti (Flanders, 1970). O le tele fo'i o metotia o fa'aaogā ua galuea'iina lea e faiāoga ae ua itiiti se taimi e fetufaa'i ai tamaiti. Ua mautinoa nei mai i nisi o su'esu'ega le tāūa o le tautatala o tamaiti i le fa'atinoina lea o ni galuega i vāega laiti. O le gālulue fa'atasi o tamaiti i vāega e mafai ai ona latou felafolafoa'i manatu. E mafai ai fo'i ona toe iloilo ma teuteu manatu ta'itasi i le fa'atusatusa atu i manatu o isi. O ia tūlaga e mafai ona fa'atupu manatu i se tulaga o talanoaina ma avea ma 'auala e fa'alautele ai le malamalama o tamaiti i se mataupu. O le fa'aaogaina la o le gagana e ala atu i le tautala a le tamaitiiti o se tūlaga e tāūa tele auā e avea le tautala i gāluega a vāega e fetuutu'una'i ai ma fefulisa'i faamatalaga o ni tūlaga ia e faatupu ma faalautele ai manatu (Sweigart, 1991). E fesoasoani tele nei itū a'o sāuniuni atu tamaiti e faatino galuega tusitusi po'o taumafai ia mālamalama i ni manatu 'autū o se mataupu. O lona uiga e galuea'iina le mafaufau ma mālamalamaga o le tamaitiiti i lana tautala fa'atasi ai ma le faafesoaai ma isi tamaiti. Ua talafeauga ia manatu faaalia mai su'esu'ega ma le tōfā manino i la tatou gagana ua faapea "O le uta a le poto e fetāla'i". Ua feso'ota'i lelei fo'i ma tūlaga ua' uma ona talanoaina i le sa'ilia ma le liuliuina o le tōfā e faia i 'auala e fa'afesoaa'i ai.

O le gālulue fa'atasi o tamaiti i vāega e mafai ai ona lātou felafolafoa'i manatu. E mafai ai fo'i ona toe iloilo ma teuteu manatu ta'itasi i le fa'atusatusa atu i manatu o isi. O ia tūlaga e mafai ona fa'atupu manatu i se tūlaga o talanoaina ma avea ma 'auala e fa'alautele ai le malamalama o tamaiti i se mataupu. O le fa'aaogāina la o le gagana e ala atu i le tautala a le tamaitiiti o se tūlaga e tāūa tele auā e avea le tautala i gāluega a vaega e fetu'utu'una'i ai ma fefulisa'i faamatalaga o ni tūlaga ia e faatupu ma faalautele ai manatu (Sweigart, 1991).

So'o se matā'upu fa'alea'oa'oga, ua mo'omia ai le iloa e tamaiti ona fa'alogo i le faiā'oga po'o se isi fo'i o fai se folasaga, ma fa'amaumau i lalo manatu' autū. O lea tomai ua sili ona fa'amamafaina i vāega mātutua fa'apea ma tua atu o le ā'oga, e pei o le iunivesitē.

E ao ona a'oa'o tamaiti i ia tomai – o le fa'alogo ma si'i i lalo mau 'autū. O nisi 'auala ua fautuaina mai su'esu'ega lo lātou aogā o 'auala ia e aofia ai le fa'alogo, po'o le faitau fo'i, ona toe fa'aliliu lea o fa'amatalaga i se isi tūlaga e pei o se ata, po'o se fa'afanua, po'o se siata. O lona uiga, e lē kopiina i lalo e pei lava ona fa'alogo pe faitau i ai, ae ua fa'avasega ma fetu'una'i fa'amatalaga i se tūlaga ua liliu ai i se ata, po'o se fa'afanua, siata. O le tāūa o lea fa'avasegaga e 'ese mai i le kopi, o le fa'aaogā po'o le galueai'ina lea o le mafaufau o le tamaitiiti e fefulisa'i ai fa'amatalaga i se tūlaga e loloto atu lea nai lo le kopi.

O 'auala fo'i la e faia e le faiā'oga e fesoasoani ai i le fa'avasegaga a tamaiti o le faia lea o ni fesili 'autu, po'o le avatu lea o ni fa'amatalaga amata i se siata, po'o se fa'afanua fo'i, e fa'alogo ma faitau ai tamaiti, ma fa'atumu. E fesoasoani lea ina ia ma'ati le fa'alogo a tamaiti. E mafai fo'i ona a'oa'o tamaiti i le fa'atūlagaga o ata fa'alemafaufau (o se faata'itaiga, fa'aapogaleveleve, po'o le faia o siata). O le isi tūlaga o le a'oa'o lea o tamaiti ia iloa itu'āiga fesili e fai e talafeagai ma itūāiga fa'amatalaga 'ese'ese. O se fa'ata'ita'iga, afai olo'o fa'alogo tamaiti i le tala o le olaga fa'anātura o le pepe, po'o se isi lava manu, e tutusa uma lava fesili e pei: E fia ona vaega? O fea e iai ia vāega? O a o latou aogā? Afai o se talafou o fesili e ao ona fai,oleā le mea ua tupu? O ai? O anafea? O le aogā o fesili o le taumafai lea ia iloa tūlaga e aofia i lea matā'upu ma lea mataupu. E mafai ai fo'i ona mānatunatu i luma tamaiti i ni matā'upu e aofia i se 'autū ma fesoasoani lea ia iloa tonu tulaga olo'o fa'alogo i ai nai lo le fa'alogo fa'asamasamanoa.


Footer: