Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


You are here:

1.5 O le Gagana Tautala ma Tāūa A'oa'oina

O le gagana Sāmoa e loloto se atamai o nātia ai i ana tū ma aganu'u. O ana' upu, alagā'upu, ma muāgagana o lo'o afīfī ai ni 'auga o talitonuga fa'asāmoa i tūlaga o le poto ma le a'oa'oina. O ni fa'ata'ita'iga e fa'atāūaina i le fa'asāmoa:

  • le gūlulue fa'atasi ma le felagolagoma'i e pei o muūgagana, "E lē sua le lolo i se popo e tasi" po'o le fa'a'upuga, "O le suisui tau'au e māmā ai se 'avega";
  • le agava'a e fa'atino ai 'ae le na'o le tomai fa'alemāfaufau e pei o le alagā'upu, "Ia fili i le tai sē agava'a";
  • le tapueina o le ola a'oa'oina o fānau i le taulogologo po'o le tu'ugutu lea a mātua (tulou), e pei o le muāgagana, "O fanau a tagata e fafaga i 'upu ma tala a'o fānau a manu e fafaga i fuga o lā'au";
  • o le poto atoa ai ma le fa'autauta po'o le manafanafa e taga'i mamao ai i so'o se fa'ai'uga e fai ma ni ona a'afiaga e pei o le muāgagana, "E aumā le poto pe'ā leai se fa'autauta" po'o le alagā'upu, "Ia seu le manu ae taga'i i le galu";
  • le fa'afesoa'aiga o manatu i le sa'iliga lea o se tonu lelei, o le tagata a'oa'oina e fautuaina, e tatala lana 'au'afa e pei o le alagā'upu, "O le uta a le poto e fetāla'i";
  • le talitonuga e leai sē atoatoa e pei o le alagā'upu, "E poto le tautai ae sesē lana atu i ama".

Ua fa'amaonia mai i le soifuaga fa'asāmoa le tāūa o le gagana tautala i le ao'a'oina o so'o se tūlaga. O le atina'eina o tomai ma agava'a i gāluega o le soifuaga; po'o le faia o le suāvai, folafolaga o taumafa, po'o le faiga o se lāuga, e fa'atāūaina i le fa'asāmoa le fa'alogo, va'ava'ai pea ma mātau i fa'atinoga, ma fa'ata'ita'i, ona fa'atino lea. Mai upu ma fa'a'upuga o le gagana Sāmoa e iloa ai le 'ese'esega o le 'iloa', ua na'o se tūlaga lata mai, ma le' mālamalama ua o se tūlaga o le fa'apupulaina i se tūlaga loloto. Ua manino fo'i o le fa'alogo ma le tautala e liuliu ai le tōfā ma le fa'autaga, e tapu'e ai le ola a'oa'oina ma fa'amatalaina le māfaufau. O tūlaga ia o le gagana tautala ma le fa'asāmoa e ao ona avea ma fa'ata'ita'iga i totonu o potu a'oga. Ia fa'ataūaina:

  • avanoa e fa'alogo ai i le gagana ma mātau tūlaga mo'omia;
  • avanoa e fa'ata'ita'i ai tautatala ma fa'atino;
  • avanoa e fetufaai ai manatu ma galulue faatasi ai tamaiti i vāega.

O se a'oa'oga tatou te 'aumai i totonu o faleā'oga, o le fa'aaogā lea o le gagana tautala e fa'afesoaa'i ai tamaiti, e fetufa'ai ai, e fa'atupu ai le gagana ma le fatuaiga o le mafaufau ma manatu, i le fetu'una'iga o a latou 'upu, ma fa'a'upuga ina ia logomālie, manino, ma ia talafeagai ma se manatu 'autū.

Olo'o nātia i oa o le gagana Sāmoa i ana 'upu, muāgagana, ma ālagā'upu tāūa o le gagana tautala i le tapueina o le ola a'oa'oina ma gāluega fetufaa'i mo le fa'amatalaina o le māfaufau.


Footer: